ABDÜLHALÎM MAHMÛD

Mısır’ın Şarkıyye vilâyetinin Bilbîs kasabasına bağlı Ebûhamd köyünde doğdu. Ezher mezunu olan babası, Muhammed Abduh’un talebesidir. İlk tahsilini ve hâfızlığını köyündeki mahalle mektebinde tamamladı. 1923 yılında Kahire’ye giderek Ezher’in orta kısmına girdi. 1928’de liseden, 1932’de Ezher Üniversitesi’nden mezun oldu. Hocalarından Mustafa Abdürrâzık’ın tesiriyle felsefe ve tasavvufa ilgi duydu. Talebelik yıllarında Müslüman Gençler Derneği’nde (Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn) Ahmed Muhammed el-Gamrâvî’nin konferanslarına devam etti. Ezher’deki hocaları arasında en çok etkilendiklerinden biri de Muhammed Ferîd Vecdî’dir.

1932’de Fransa’ya giderek felsefe tahsili yaptı. “Hâris b. Esed el-Muhâsibî” konulu teziyle doktor unvanını aldı (1940). Fransa’dan dönünce Kahire’de oturmakta olan René Guénon (Abdülvâhid Yahyâ) ile tanıştı. Ezher Üniversitesi’nin Arap Dili ve Edebiyatı Fakültesi’nde psikoloji okuttu. 1951 yılında aynı üniversitenin İlâhiyat (Usûlüddîn) Fakültesi’ne felsefe hocası, 1964’te de dekan oldu. Daha sonra Ezher bünyesindeki İslâm Araştırmaları Akademisi’ne (Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye) önce üye, sonra genel sekreter tayin edildi. 1970’te Ezher şeyhi yardımcılığı, bir ara Vakıflar ve Ezher bakanlığı yaptı. 1973 Martında Ezher şeyhliğine getirildi. Vefatına kadar (17 Ekim 1978) bu görevde kaldı.

Abdülhalîm Mahmûd, İlâhiyat Fakültesi dekanı iken özellikle bu fakültede okuyan Mısırlı talebelere Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleme mecburiyetini getirdi. İslâm Araştırmaları Akademisi’nde görev yaptığı sırada kuruma zengin bir kütüphane kazandırdı ve İslâmî ilimlerde ana kaynakların neşredilmesine öncülük etti. Vakıflar bakanı olduğu dönemde hâfız yetiştirmek üzere yurt çapında binden fazla müessese açtı. Aynı dönemde Afrika’nın en eski camisi olan Fustat Mescidi’ni onarttı ve Mısır’da bin beş yüz kadar yeni cami inşasını gerçekleştirdi. Ezher şeyhi iken Ezher’e bağlı bir radyo istasyonu kurdurarak devamlı Kur’ân-ı Kerîm yayını yapılmasını sağladı. İslâm aile hukukunun yürürlükten kaldırılması çalışmalarına karşı çıktı ve Batı medenî kanununun yürürlüğe girmesini önledi. Ezher’in itibarını arttırmak ve Ezher şeyhinin protokoldeki yerini başbakan seviyesine çıkarmak üzere çalışmalarda bulundu; bu teklif onun ölümünden sonra kanunlaşarak yürürlüğe girdi. Altmış kadar eseri olan Abdülhalîm Mahmûd, Şâzeliyye tarikatına mensuptu. Bu yüzden eserlerinin büyük bir kısmı tasavvufla ilgilidir.

Başlıca Eserleri. al-Mohasibi, un mystique musulman religieux et moraliste (doktora tezi, Paris 1940). Bu eserin Arapçası Üstâẕü’s-sâʾirin el-Ḥâris̱ b. Esed el-Muḥâsibî’dir (Kahire 1973). et-Taṣavvuf ʿinde İbn Sînâ (Kahire 1965); et-Taṣavvufü’l-İslâmî (Kahire 1968); el-Medresetü’ş-Şâẕiliyyetü’l-ḥadîs̱e ve imâmuhâ Ebü’l-Ḥasen eş-Şâẕilî (Kahire 1968); et-Tevḥîdü’l-ḫâliṣ evi’l-İslâm ve’l-ʿaḳl (Kahire 1974); Felsefetü İbn Ṭufeyl (Kahire 1965); et-Tefkîrü’l-felsefî fi’l-İslâm (Kahire 1968); Ûrûbbâ ve’l-İslâm (Kahire 1972); er-Resûl (Kahire 1965, 1966); es-Sünne fî târîḫihâ ve fî mekânetihâ (Kahire 1967); Delâʾilü’n-nübüvve ve muʿcizâtü’r-Resûl (Kahire 1973); Ebû Ẕer ve’ş-Şüyûʿiyye (Kahire 1975); el-İslâm ve’ş-Şüyûʿiyye (Kahire 1975). Fransızca’dan ahlâkî ve felsefî konularda bazı tercümeleri de bulunan Abdülhalîm Mahmûd, ayrıca din ve ibadet konularıyla ilgili yirmiye yakın eser ile, aralarında Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübârek, Zünnûn el-Mısrî, Bâyezîd-i Bistâmî, Bişr el-Hafî, Ebû Bekir eş-Şiblî ve İbrahim b. Edhem’in de bulunduğu birçok mutasavvıf ve âlimin biyografisini kaleme almış ve bu eserlerinin hepsi basılmıştır.

Abdülhalîm Mahmûd’un yalnız başına veya başkalarıyla birlikte neşirlerini yaptığı eserlerden bazıları da şunlardır: Muhâsibî’nin er-Riʿâye li-ḥuḳūḳıllâh’ı (Kahire 1958); Bîrûnî’nin el-Felsefetü’l-Hindiyye’si (Kahire 1958); Kelâbâzî’nin et-Taʿarruf li-meẕhebi ehli’t-taṣavvuf’u (Kahire 1960); Serrâc’ın el-Lümaʿı (Kahire 1960); Ebû Saîd el-Harrâz’ın Kitâbü’ṣ-Ṣıdḳ’ı (Kahire 1964, 1973, 1985); Kuşeyrî’nin er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye’si (Kahire 1966); Gazzâlî’nin el-Münḳıẕu mine’ḍ-ḍalâl’i (Kahire 1967); Kādî Abdülcebbâr’ın el-Muġnî’si (XX. cilt, Süleyman Dünyâ ile birlikte, Kahire ts.); Sühreverdî’nin ʿAvârifü’l-maʿârif’i (Kahire 1971); İbn Atâullah’ın Leṭâʾifü’l-minen’i (Kahire 1974, 1985); Zerrûk’un Şerḥu Ḥikemi İbn ʿAṭâʾillâh’ı (Kahire 1969, 1985); İbn Abbâd’ın Ġays̱ü’l-mevâhib fî şerḥi’l-Ḥikemi’l-ʿAṭâʾiyye’si (Kahire 1970).

BİBLİYOGRAFYA

İbrâhim el-Ba‘sî, Şaḫṣiyyât İslâmiyye muʿâṣıra, Kahire 1390/1970, I, 185-220.

Ali Abdülazîm, Meşyeḫatü’l-Ezher münẕü inşâʾihâ ḥatte’l-ân, Kahire 1399/1979, II, 287-461.

Abdülhalîm Mahmûd, Hâẕihî ḥayâtî, Kahire 1985.

Şüyûḫu’l-Ezher, Kahire, ts. (Vizâretü’l-i‘lâm).

el-Ezherü’ş-şerîf fî ʿîdihi’l-elfî, Kahire 1403/1983, s. 262.

Ali Abdülazîm, “ʿAbdülḥalîm Maḥmûd kemâ ʿareftüh”, Mecelletü’l-Ezher, LII/6, Kahire 1400/1980, s. 1117-1122.

Muhammed Şelebî, “ʿAbdülḥalîm Maḥmûd”, a.e., LIII/7 (1401/1981), s. 1250-1260.

H. Kâmil Yılmaz, “Şeyhu’l-Ezher Prof. Dr. Abdülhalîm Mahmud”, İlim ve Sanat, XIII (Mayıs-Haziran 1987), s. 91-93.