Abdülkādir b. Mustafâ el-Mağribî (1867-1956)
Babasının kadılık yaptığı Suriye’nin Lazkiye kasabasında (veya Trablusşam’da) doğdu. Dargavslar diye tanınan Türk asıllı ataları, XI. yüzyılın sonlarında Tunus’tan Trablus’a göç etmişlerdi. Mağribî, babası ve Risâle-i Ḥamîdiyye müellifi Şamlı âlim Hüseyin el-Cisr başta olmak üzere Trablus, Şam, İstanbul ve Beyrut’ta devrin ileri gelen hocalarından ders aldı. 1892 yılında tahsil için gittiği İstanbul’da, eserlerini okuyup hayran kaldığı Cemâleddîn-i Efgānî ile tanıştı ve daha sonraları onunla mektuplaşmak suretiyle münasebetini devam ettirdi. Çağdaşı Muhammed Abduh’un daveti üzerine 1905 yılında Mısır’a gitti. Kendilerinden çok faydalandığı Efgānî ve Abduh’un dinî, sosyal ve siyasî sahalardaki görüşlerini benimsedi. Mısır’da bulunduğu süre içinde sırasıyla eẓ-Ẓâhir ve el-Müʾeyyed gazetelerinde yazılar yazdı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Trablus’a döndü; burada da yazı hayatını sürdürdü ve I. Dünya Savaşı’na kadar devam edecek olan el-Burhân gazetesini çıkarmaya başladı (1911). Emîr Şekib Arslan ve Abdülaziz Çâvîş ile birlikte Medine’de Külliyyetü dâri’l-fünûn’u kurdu. Daha sonra Osmanlı Evkaf İdaresi tarafından İslâm davetçileri yetiştirmek üzere Kudüs’te açılan Salâhiyye Medresesi’nin kuruluşuna yardım etti ve bu medresede belâgat dersleri verdi. Osmanlı hükümetinin 1916’da çıkardığı eş-Şarḳ gazetesini yönetti ve burada çeşitli yazılar yazdı.
1919’da Şam’a yerleşen Mağribî, Şam’daki Arap Dil Akademisi’nin (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî) kurucu üyesi oldu. Daha sonra bu kurumun başkan yardımcılığını ve 1934-37 yılları arasında da başkanlığını yaptı. Ayrıca Kahire ve Bağdat’taki dil akademilerinin üyeliklerinde bulundu. Suriye Edebiyat Fakültesi’nde metin şerhi dersleri verdi (1923). Dil Akademisi’nin hedefine ulaşması için büyük çabalar sarfetti. Arapça’nın gelişmesi, çağa ayak uydurabilmesi, yabancı dillerden gelen yeni kelime ve deyimlerin Arapçalaştırılması, sözlüklerin çağdaşlaştırılması ve yazma eserlerin tenkitli neşri yoluyla Arap edebiyatının tanıtılması alanlarında çalışmalar yaptı. 1956’da Şam’da öldü.
Eserleri. 1. el-İştiḳāḳ ve’t-taʿrîb (Kahire 1908, 1947).
2. et-Tesâmüḥu’d-dînî (Beyrut 1910).
3. el-Beyyinât fi’d-dîn ve’l-ictimâʿ. Dinî ve içtimaî makalelerini topladığı iki ciltlik bir eserdir (Kahire 1925).
4. el-Aḫlâḳ ve’l-vâcibât (Kahire 1926).
5. Tâʾiyyetü ʿÂmir el-Baṣrî. Hicrî VIII. asır mutasavvıflarından Âmir b. Âmir el-Basrî’nin “Tâiyye” kasidesini mutasavvıf İbnü’l-Fârız’ın aynı adlı kasidesiyle karşılaştırarak metnini şerh ve tahkik etmiş, eser L. Massignon’un mukaddimesiyle birlikte Beyrut’ta basılmıştır (1948).
6. Cemâlüddîn el-Efġānî (Kahire 1948).
7. Tefsîru cüzʾi Tebâreke. Hocası Abduh’un “Amme Tefsiri”ndeki metoduyla yazdığı bu eser Kahire’de basılmıştır (1949).
8. ʿAs̱erâtü’l-lisân (Dil Akademisi yayını, Şam 1949).
9. Ġādetü’l-Kamilya. Alexandre Dumas’nın La Dame aux Camélias adlı romanının tercümesi olan eser 1908’de sahneye konulmuş, 1948’de de Şam’da basılmıştır.
Mağribî ayrıca Kemalpaşazâde’nin et-Tenbîh ʿalâ ġalaṭi’l-câhil ve’n-nebîh adlı risâlesini tahkik etmiş, buna Osmanlı Devleti’nde Arap dili öğretimine dair yazdığı risâlesini de ilâve ederek Mecelletü’l-mecmaʿi’l-ʿilmî’de (VI, 1 vd.) neşretmiştir. Bunların yanı sıra henüz yayımlanmamış, din ve dil konuları başta olmak üzere çeşitli konularda verdiği konferansları ve yazdığı makaleleri vardır. Ayrıca on iki yazma eseri de tenkitli neşre hazırlamıştır. Es‘ad Talas, eş-Şeyḫ ʿAbdülḳādir el-Maġribî adlı eserinde (Kahire 1958) onun hayatını ve ilmî çalışmalarını tanıtmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Enver el-Cündî, el-Aʿlâmü’l-elf, Kahire 1957, II, 125.
a.mlf., Terâcimü’l-aʿlâmi’l-muʿâṣırîn fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî, Kahire 1970, s. 263-274.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 306.
a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 400-401.
Sâmî el-Kiyâlî, el-Edebü’l-ʿArabi’l-muʿâṣır fî Sûriyâ, Kahire 1959, s. 137.
Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meṣâdirü’d-dirâseti’l-edebiyye, Beyrut 1972, II, 1264-1269.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 47.
Abdülkādir Ayyâş, Muʿcemü’l-müʾellifîn es-Sûriyyîn fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 490-491.
Muhammed Receb el-Beyyûmî, en-Nehḍatü’l-İslâmiyye fî siyeri aʿlâmihe’l-muʿâṣırîn, Kahire 1405/1984, IV, s. 24-41.
Muhammed Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 175-177.
Adnân el-Hatîb, “eş-Şeyḫ ʿAbdülḳādir el-Maġribî”, Mecelletü’l-Edîb, sy. 20, Dımaşk 1951, s. 5.
a.mlf., “eş-Şeyḫ ʿAbdülḳādir el-Maġribî fî ḥayâtih ve teʿâlîmih”, Mecelletü’l-ḥikme, sy. 6, Beyrut 1957, s. 22.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 241 numaralı sayfada yer almıştır.