ABDÜRREZZÂK es-SAN‘ÂNÎ

126’da (743-44) San‘a’da doğdu. İlk tahsilini aile çevresinde yaptı. On sekiz yaşlarında iken, Yemen’e gelen İbn Cüreyc ile görüşüp ondan hadis aldı. Yirmi yaşlarında ilmî seyahatlere çıktı. Hicaz, Şam ve Irak gibi ilim merkezlerine yaptığı bu seyahatlerde Ma‘mer b. Râşid, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Mâlik b. Enes ve devrinin diğer büyük âlimlerinden hadis tahsil etti. Bunlar arasında en çok faydalandığı hocalarından Ma‘mer b. Râşid’in yanında yaklaşık sekiz yıl kalıp ondan on bin kadar hadis yazdı. Fıkıh bilgisini de Evzâî, Süfyân es-Sevrî ve Ebû Hanîfe’den aldı. Kendisinden rivayette bulunan muhaddisler arasında Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî, İshak b. Râhûye, Züheyr b. Harb, Ahmed b. Hanbel gibi önemli şahsiyetler yer alır. Hocalarından Süfyân b. Uyeyne ile Mu‘temir b. Süleyman ondan birer hadis rivayet etmişlerdir. Abdürrezzâk’tan İmam Buhârî 110, Müslim de 409 hadisi eserine almıştır.

Kaynaklarda “el-hâfızu’l-kebîr”, “allâme”, “şeyhü’l-İslâm” ve “muhaddisü’l-vakt” gibi unvanlarla anılan Abdürrezzâk, hepsini arz ve semâ yoluyla aldığını söylediği on yedi bin hadisi ezbere biliyordu. Hadislerini yazılı kaynaklardan rivayet etmeye itina gösterirdi. Hocalarından Ma‘mer b. Râşid, hadis ilmindeki önemli yerini kabul ederek onu övmüştür. Abbas b. Abdülazîm el-Anberî, Abdürrezzâk’ı yalancılıkla itham etmişse de Zehebî’nin de belirttiği gibi, onun bu görüşü muhaddislerce benimsenmemiştir. Hz. Ali’ye muhabbet duyması ve Ehl-i beyt’in faziletine dair hadisler rivayet etmesi sebebiyle onu Şiîlik’le itham edenler olmuştur. Bu ithamın dayanaklarından biri, bir gün Abdürrezzâk’ın yanında Muâviye’den söz edilince, “Ebû Süfyân’ın oğlundan bahsederek meclisimizin havasını kirletmeyin” demiş olduğuna dair rivayettir (bk. Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl, II, 610). Ahmed b. Hanbel, bir yıl kadar yanında kalıp birçok hadisini aldığı hocası Abdürrezzâk’tan, Şiî olduğu kanaatini doğrulayacak herhangi bir şey duymadığını söylemektedir. Yahyâ b. Maîn ise, Şiî olduğu gerekçesiyle Abdürrezzâk’ın hadislerini terkedip etmeme konusundaki bir soruya verdiği cevapta, irtidad etse bile onun hadislerinin terkedilemeyeceğini belirterek hadis ilmindeki üstün mevkiine işaret etmektedir. Kendi ifadelerinden açıkça anlaşılacağı üzere Abdürrezzâk, Hz. Ali’ye muhalefet etmeyi bir ayıp ve kusur saymakla birlikte Ebû Bekir ile Ömer’i fazilet bakımından Ali’den üstün görmüştür. Çünkü bizzat Hz. Ali de bu üstünlüğü kabul etmiştir (bk. Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX, 574). Zehebî de onu Şiîlik’le itham etmenin doğru olmadığını, zira bu konuda aşırılığa kaçmadığını, sadece Hz. Ali’ye duyduğu muhabbet sebebiyle onunla savaşanlara kızdığını söylemekte ve Abdürrezzâk’ın hadislerinin terkedilemeyeceğini ifade etmektedir.

Abdürrezzâk ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybetti. Ahmed b. Hanbel’in söylediğine göre, daha önceleri kitabında bulunmayan bazı hadisler bundan sonra kendisinden rivayet edilmeye başlandı. Bu duruma dikkati çeken Ahmed b. Hanbel, Nesâî ve İbn Salâh gibi âlimler, gözlerini kaybettikten sonra Abdürrezzâk’tan duyulan rivayetler hakkında ihtiyatlı davranılması gerektiğine işaret etmektedirler.

Eserleri. Geniş bilgi sahibi olan Abdürrezzâk’ın birçok eser yazdığı kaydedilmekte ise de bunlardan günümüze kadar gelebilenler şunlardır:

1. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. Fıkıh bablarına göre tertip edilmiş büyük bir hadis külliyatı olan eser, Ma‘mer b. Râşid’e nisbet edilen “Kitâbü’l-Câmiʿ” ile son bulmaktadır. Merfû hadislerin yanı sıra mevkuf ve maktû haberleri de ihtiva eden eserde 21.033 hadis yer almakta olup bunların bir kısmı ağır tenkitlere uğramıştır. el-Muṣannef, Habîburrahman el-A‘zamî tarafından neşre hazırlanmış ve 1971-1975 yıllarında Beyrut’ta on bir cilt olarak basılmıştır.

2. et-Tefsîr. Hocası Ma‘mer b. Râşid’in Tefsîr’ini de ihtiva eden bu eserin bir nüshası Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (bk. Sezgin, GAS, I, 99), diğer bir nüshası da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi’nde (İsmail Saib Sencer, nr. 4216, 110 varak) bulunmaktadır.

3. Kitâbü’ṣ-Ṣalât. Bilinen tek nüshası Zâhiriyye Kütüphanesi’ndedir (Mecmua, nr. 94, 11 varak).

4. el-Emâlî fî âs̱âri’ṣ-ṣaḥâbe. Zâhiriyye (Mecmua, nr. 3/3) ve Kahire (Mülhak, nr. 1/76; Hadis, nr. 1558) kütüphanelerinde birer nüshası vardır.

5. eṣ-Ṣaḥîfe. Ma‘mer b. Râşid – Zührî – Saîd b. Müseyyeb – Ebû Hüreyre tarikiyle rivayet ettiği hadisleri ihtiva eden eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 539, vr. 121^b-124^a) bulunmaktadır. Onun Ma‘mer – Zührî – Sâlim b. Abdullah – Abdullah b. Ömer tarikiyle gelen diğer bir sahîfesi de aynı yerdedir (vr. 132^a-134^b). Her iki sahîfenin muhtevasını Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde (II, 3-9, 145-151, 233-234, 236, 238-240) bulmak mümkündür.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 548.

Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, VI, 130.

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, VI, 38-39.

İbn Şâhin, Târîḫu esmâʾi’s̱-s̱iḳāt (nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî), Beyrut 1406/1986, s. 257.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 318.

Hatîb, el-Kifâye, Haydarâbâd 1357 ⟶ Medine, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 284.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 216-217.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, I, 182.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX, 563-580.

a.mlf., Mîzânü’l-iʿtidâl, II, 609-614.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 364.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, VI, 310-315.

Taşköprizâde, Mevżûʿâtü’l-ʿulûm, İstanbul 1313, I, 527, 529.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, II, 27.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 41.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 576; II, 1712.

Sezgin, GAS, I, 89-90, 99.

Ebû Abdurrahman b. Akîl, “ʿAbdürrezzâḳ b. Hemmâm eṣ-Ṣanʿânî”, Fayṣal, XXXVIII, Riyad 1980, s. 30-34.

İsmail Cerrahoğlu, “ʿAbdurrazzâḳ İbn Hemmâm ve Tefsiri”, AÜİFD, XV (1967), s. 99-111.