Çağatay Türkçesi ile yazılmış eserleri anlamak için Hindistan ve İran’da Çağatay Türkçesi’nden Farsça’ya, Anadolu’da ise Çağatay Türkçesi’nden Osmanlı Türkçesi’ne bazı sözlükler kaleme alınmıştır. Bunlardan biri olan ve yaklaşık 2250 madde başı kelime ihtiva eden Abuşka Lugatı’nın hangi tarihte ve kimin tarafından tertip edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Asıl adı belli olmayan sözlük, “kadının kocası, yaşlı erkek, koca” anlamına gelen abuşka kelimesiyle başladığından kısaca Abuşka adı ile tanınmıştır. Sözlük, yazmalarda Abuşka adı yanında Lugat-ı Abuşka, Kitâbü Lugati Abuşka, Abuşka der Lugat-ı Çağatay, Lugat-ı Nevâî, Lugat-ı Mevlânâ Nevâî, Lugat-ı Mîr Ali Şîr Nevâî, el-Lugat alâ lisâni Nevâî, el-Lugatü’n-Nevâiyye ve’l-iştihâdâtü’l-Çağatâiyye, Kitâbü’l-Lugat fî lisâni Çağatay, Kitâbü Lugati Çağatay şekillerinde de adlandırılmıştır.
Ali Şîr Nevâî’nin eserlerinde geçen kelimeleri açıklamak gayesiyle yazılmış olmasına rağmen devrin diğer şairleri olan Lutfî, Haydar Tilbe, Ubeydullah Han, Sultan İskender Mirza, Sultan Hüseyin Mirza Baykara, Bâbür Şah gibi ediplerin eserlerinden de örnekler alınmıştır. Sözlükte geçen bütün kelimeler Arap alfabe sistemine göre dizilerek harekelenmiş, her harfin üstünlü, esreli ve ötreli değerleri ayrı ayrı gösterilmiştir. Ünlülerin a-e, ı-i, o-ö, u-ü okunuşları belirtilmiş, ayrıca bazı ünsüzler “kâf-i Arabî”, “kâf-i Fârisî” şeklinde tavsif edilerek birbirinden ayrılmıştır. Madde başı olan kelimeler isimlerin yalın, fiillerin masdar şekliyle tesbit edildiği gibi, bazan da taranan eserlerde geçen çekimli halleriyle sözlüğe alınmıştır.
Sözlüğün yazmaları manzum mukaddimeli ve mensur mukaddimeli olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Mensur mukaddimeli olanlar muhtasar, manzum mukaddimeli olanlar mufassaldır. Birinci gruptaki yazmalar yumay, ikinci gruptaki yazmalar ise yulduz kelimesiyle sona ermektedir. Mensur mukaddimede Çağatay Türkçesi’nin (Doğu Türkçesi) özellikleri anlatılmaktadır. Sözlüğün bazı maddelerinde de Doğu Türkçesi’nin gramer özelliklerinin açıklandığı görülür.
Kendisinden sonraki bütün Çağatay sözlüklerine kaynaklık etmiş olan Abuşka Lugatı’nın dünya ve Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası vardır. Çeşitli adlar altında kayıtlı olan bu nüshalar birbirinden oldukça farklıdır. Eserin Avrupa kütüphanelerindeki en eski tarihli yazması, Paris’te Bibliothèque Nationale’dedir. Lugat-ı Abuşka adlı 172 yapraklık bu yazma 949 (1542) yılında istinsah edilmiştir. Lugat-ı Nevâî başlıklı 134 yapraklı diğer bir nüsha 954 (1547), Supplément 963’te kayıtlı olan 210 yapraklı yazma 958 (1551), Supplément 964’te kayıtlı 117 yapraklı yazma ise 972 (1564) tarihini taşımaktadır. Abuşka Lugat-ı Nevâî başlıklı 112 yapraklı yazmanın XVII. yüzyılın sonlarında istinsah edildiği tahmin edilmektedir. Abuşka adlı altmış bir yapraklı bir diğer yazma ise 1267 (1850) tarihini taşımaktadır. Kitâbü’l-Lugat fî lisâni Çağatay adıyla halen Viyana Millî Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan 213 yapraklı yazma 959 (1552), aynı kütüphanedeki 176 yapraklı diğer bir nüsha 1279 (1862), Münih’te bulunan bir başka eski yazma da 960 (1553) tarihlidir. Leiden’de Akademi Kütüphanesi’ndeki nüshalardan Lugat-ı Mevlânâ Nevâî adlı olanı 1553 tarihli, Kitâb-ı Lugat-ı Abuşka adlı ikinci nüsha ise 1576 tarihlidir. Leiden’de Lugat-ı Mîr Ali Şîr Nevâî adlı bir başka nüsha daha vardır. Leningrad Genel Kitaplığı’ndaki el-Lugatü’n-Nevâiyye ve’l-iştihâdâtü’l-Çağatâiyye adlı nüshanın 1560 tarihinden önce yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Bu nüsha, V. V. Vel’yaminov-Zernov tarafından otuz üç sayfalık Rusça, yirmi yedi sayfalık Fransızca önsöz ile yayımlanmıştır (Petersburg 1868-1869). Leningrad Hariciye Kütüphanesi’nde el-Lugat alâ lisâni Nevâî adlı bir başka nüsha daha vardır. Adı geçen bu nüshalarda Nevâî’nin dokuz eseri taranmıştır. Joszef Thury’de bulunan Lugat-ı Çağatay adlı daha hacimli yazmada ise Ali Şîr Nevâî’nin on dokuz eserinin tarandığı görülmektedir. Arminius Vámbéry Macaristan’daki bir başka nüshayı, madde başı olan kelimelerin Latin harfli transkripsiyonunu da göstererek, Jozef Budemz’in önsözüyle neşretmiştir (Peşte 1862). Bu neşir kısaltılarak yapılan bir neşirdir. Sözlüğün Londra (British Museum), Berlin ve dünyanın başka şehirlerindeki kütüphanelerinde de birçok yazma nüshası bulunmaktadır.
Abuşka Lugatı’nın Türkiye kütüphanelerinde de birçok yazma nüshası vardır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlı olan (TY, nr. 1387) manzum mukaddimeli, 133 yapraklı nüsha, 941 (1534) tarihli olup bilinen yazmaların en eski tarihlisidir. Aynı kütüphanede 102 yapraklı manzum mukaddimeli (TY, nr. 1760), 115 yapraklı mensur mukaddimeli (TY, nr. 2782), 147 yapraklı manzum mukaddimeli (TY, nr. 3836) nüshalar da bulunmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Esad Efendi, nr. 3264/2) doksan bir yapraklı manzum mukaddimeli nüsha 951 (1544), yetmiş dokuz yapraklı nüsha (Lâleli, nr. 1911) 952 (1545), seksen dört yapraklı ve manzum mukaddimeli nüsha (Ayasofya, TY, nr. 4748) 956 (1549) ve 113 yapraklı manzum mukaddimeli nüsha (Hâlet Efendi, nr. 57) 970 (1562) tarihlidir. 101 yapraklı manzum mukaddimeli nüsha (Âşir Efendi, nr. 348) ile 142 yapraklı yine manzum mukaddimeli diğer bir nüsha (Fâtih, nr. 5243) ise tarihsizdir. Süleymaniye Kütüphanesi (Vehbi Efendi, nr. 579), Nuruosmaniye Kütüphanesi (nr. 4047), Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi (nr. 1222), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (III. Ahmed, nr. 2763) ve Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde (nr. 1215) kayıtlı olan nüshalar da sözlüğün bulunabilen diğer yazmalarıdır. Besim Atalay, Fâtih nüshasını esas alıp bunu Muallim Cevdet’teki iki nüsha ile, ayrıca Konya ve Petersburg nüshalarıyla karşılaştırarak bir edisyon kritik hazırlamış, ancak eser Atalay’ın ölümünden sonra neşredilmiştir (Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara 1970, IV + 450 sayfa).
BİBLİYOGRAFYA
Thúry Jószef, “Az ‘Abuşka Lugati’ czímü çağatáy szótár (Abuşka Lugatı adlı Çagatay sözlüğü)”, KS, V (1904), s. 1-21.
a.mlf., A közép-ázsiai török nyelv ismertései, Budapest 1906 (Türkçe tercümesi için bk. Ragıp Hulûsi [Özdem], “Orta-Asya Türkçesi Üzerine Tedkikler”, MTM, 1/2 [1331], s. 207-233).
Hasan Eren, “Çağatay Lugatleri Hakkında Notlar”, DTCFD, VIII/1-2 (1950), s. 145-163.
Janos Eckmann, “Die Tschaghataische Literatur”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1964, II, 352.
Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, İstanbul 1974, II, 224-225.
“Abuşka”, TA, 1, 91.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 312-314 numaralı sayfalarda yer almıştır.