Sultan Hüseyin Baykara’nın oğlu Ebü’l-Muhsin Mirza adına 900 (1495) yılında kaleme alınmıştır. Aḫlâḳ-ı Nâṣırî ve Aḫlâḳ-ı Celâlî’den sonra Farsça yazılmış ahlâk kitaplarının en meşhurlarından biri ve müellifinin eserleri arasında en çok beğenilenidir. Eser kırk bab üzerine düzenlenmiştir; her babda ibadet, ihlâs, sabır, sebat, istikamet, şefkat, merhamet, ihsan, sehavet, emanet, diyanet, adalet, şecaat gibi ahlâk ve fazilet kavramlarından biri ele alınmıştır. Bunların her biri tarif edildikten sonra zıt kavramlardan da faydalanılarak açıklamalar yapılmış, yer yer âyet, hadis, hikmetler ve atasözleriyle konuya uygun şiirler zikredilmiştir. Kitap, Şehzâde Ebü’l-Muhsin için yazıldığından öğütler ilk planda onu hedef almaktadır.
Ebû Muhammed Hasan b. Rûzbihân-ı Şîrâzî, Aḫlâḳ-ı Şemsî (veya Aḫlâḳ-ı Şemsiyye) adıyla esere bir nazîre yazıp Şemseddin Muhammed Kurd’a ithaf etmişse de Kâşifî kadar başarılı olamamıştır. Bu nazîrenin yazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Lala İsmâil, nr. 237).
Aḫlâḳ-ı Muḥsinî, Doğu ülkelerinde ve özellikle Hindistan’da çok tutunmuş, başta Türkçe olmak üzere çeşitli dillere çevrilmiştir. Eserin Türkçe’ye ilk tercümesi II. Selim zamanında, Azmî mahlasıyla tanınan Pîr Muhammed tarafından Enîsü’l-ârifîn adıyla yapılmıştır (1566). Mütercim eser üzerinde tasarrufta bulunarak ilâveler ve çıkarmalar yapmıştır. Bu tercümenin Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1601, Hamidiye, nr. 629, Lala İsmâil, nr. 243, Şehid Ali Paşa, nr. 1533; İÜ Ktp., TY, nr. 283, 2745, 2757, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2246, 2280, 2281, 2302, 2303; Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Ktp., Muzaffer Ozak kitapları, liste I, nr. 246). Eser daha sonraki tarihlerde Ebü’l-Fazl Muhammed b. İdrîs ed-Defterî, şair Abdurrahman Firâkî, Hoca Sâdeddin’in oğlu Abdülaziz ve Osmanzâde Tâib tarafından da Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu tercümelerin bazı yazma nüshaları da Türkiye’nin muhtelif kütüphanelerinde bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3467, Ayasofya, nr. 2829; Nâfiz Paşa, nr. 848, Esad Efendi, nr. 1806; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Revan Köşkü, nr. 2006/1; Râşid Efendi Ktp., nr. 1077; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2244, 2245). Osmanzâde Tâib’in Ahlâk-ı Ahmedî adıyla özet olarak yaptığı ve III. Ahmed’e sunduğu tercüme, 1840’ta Matbaa-i Âmire’de basılmıştır. Hüseyin el-Kâşifî’nin bu eseri, şair ve tarihçi Âgehî Muhammed Rızâ (ö. 1874) tarafından Doğu Türkçesi’ne çevrilmiştir. Aḫlâḳ-ı Nâṣırî ve Aḫlâḳ-ı Celâlî gibi Aḫlâḳ-ı Muḥsinî de Avrupalı müsteşriklerin dikkatini çekmiş, belli başlı Batı dillerine kısmen veya tamamen tercüme edilmiş, bu dillerde üzerinde incelemeler yapılmıştır. Eserin İngilizce tercümesi ilk defa 1823 baskısı ile birlikte neşredilmiştir.
Çeşitli ülkelerin kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan Aḫlâḳ-ı Muḥsinî, bir kısmı taş basması olmak üzere Hindistan, İran ve diğer bazı ülkelerde birçok defa basılmış, Tahran’da bir ilmî neşri de yapılmıştır (1328 hş./1949).
BİBLİYOGRAFYA
Hüseyin Vâiz-i Kâşifî, Aḫlâḳ-ı Muḥsinî, Bombay 1300, Giriş.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 37-38.
Ethé, Târîḫ-i Edebiyyât, s. 267, 269.
Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 404.
Münzevî, Fihrist, II/2, s. 1591-1593.
Hânbâbâ, Fihrist, I, 137-138.
Safâ, Edebiyyât, IV, 525.
G. M. Wickens, “Aḵlāq-e Moḥsenī”, EIr., I, 724.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 17 numaralı sayfada yer almıştır.