AHMED TEYMUR PAŞA

5 Kasım 1871’de Kahire’de doğdu. Asıl adı Ahmed Tevfik’tir. Üç aylıkken babasını kaybettiği için eğitimini, devrin ileri gelen şairlerinden ablası Âişe İsmet Teymur üstlendi. Türkçe ve Farsça’yı Hasan Abdülvehhâb’dan öğrendi. Beş yıl devam ettiği Fransız okulunda Fransızca’nın yanı sıra Batı kültürünü yakından tanıma imkânını buldu. Dinî ve aklî ilimlerde Muhammed Mahmûd eş-Şinkītî, Hasan et-Tavîl, Rıdvân Muhammed el-Mahallâtî, Allâme Tâhir el-Cezâirî ve Muhammed Abduh gibi döneminin ünlü âlimlerinden faydalandı. Muhammed Abduh’un Aynişems’e gelmesi üzerine ona yakın olmak için aynı semte yerleşti.

Ahmed Teymur tahsil hayatının ilk dönemlerinden itibaren kitaba çok düşkün olduğundan birçok yazma ve basma eser topladı. Elde ettiği her eseri dikkatle okur ve gerekli gördüğü yerlere not düşerdi. Bu sebeple kütüphanesindeki pek çok kitabın başında “kara’nâhu” (okuduk) ibaresi bulunmaktadır. Bu notu taşıyan kitaplar onun tashih edip fihristini hazırladığı eserlerdir. Ünlü kütüphanesini 1901’de kurmaya başladı. Bunun için Kahire’de özel bir kütüphane binası yaptırdı ve burayı modern bir şekilde tanzim etti. Vaktinin çoğunu burada geçirdiğinden kendisi için de iki oda ilâve ettirdi. Kütüphanesinden faydalanmak isteyenlere rahat çalışma imkânı vermek için gayret gösterdi. Bu kütüphanenin koleksiyonunu, bir yandan elinde kıymetli eserler bulunan kişilere büyük meblağlar ödeyip bunları satın alarak, diğer yandan İstanbul ve Avrupa’nın muhtelif kütüphanelerindeki yazmaların mikrofilmlerini temin ederek zenginleştirdi. Bir kısmı müellif hattı olmak üzere yarısından çoğu yazma eserlerden meydana gelen 20.000 ciltlik değerli bir koleksiyona sahip bulunan bu kütüphaneyi Mısır Millî Kütüphanesi’ne (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye) vakfetti. Kitaplar burada Muhammed Abdülcevad el-Asmaî tarafından mükemmel bir şekilde tanzim edildi. Kütüphanesindeki kitapların 2390’ı dil, 2675’i edebiyat, 4956’sı din, ahlâk ve şer‘î ilimler, 3974’ü sözlük ve ansiklopedik sözlük, 4273’ü tarih, coğrafya ve sosyoloji, 1286’sı fihrist, koleksiyon ve resimler, 1708’i de değişik ilimlerle ilgilidir.

Hicrî VI-X. yüzyıllar arasında yaşayan meşhur âlimlerin hatları ile kaleme alınmış bazı vesikalar, ayrıca astronomi aletleri, Çin porselen çeşitleri, meşhurların kalem, hokka ve divitleri, nefis ciltler, Selâhaddîn-i Eyyûbî, Cemâleddîn-i Efgānî, Kāsımî, Cezâirî, Hasan et-Tavîl gibi önemli şahısların resimleri de Ahmed Teymur Paşa’nın muhafaza ettiği müze malzemesi değerindeki bir kültür hazinesidir. Ahmed Teymur, ilmin ve İslâm kültürünün hizmetinde kullanmak gayesiyle çok güzel fotoğraflar da çekmiştir. Bugün yıkılıp yok olmuş olan birçok tarihî eser onun kamerasından çıkan fotoğraflarda yaşamaktadır.

Devrinin ilim ve fazilet erbabı sık sık onun evinde toplanır, ilmî ve edebî sohbetler yaparlardı. Mahmud Sâmi el-Barudî, İsmâil Sabri, Şeyh Ahmed ez-Zerkanî, Şeyh Hasan Mansûr, Muhammed Abduh ve daha pek çok âlim bu meclislere devam etmişlerdir. Şeyh Tâhir el-Cezâirî ve Allâme Muhammed Kürd Ali ile bu meclislerde tanıştı. Muhammed Kürd Ali, Arap ülkelerinde Ahmed Teymur kadar ilmi seven ve bu yolda hizmet veren bir başka kişiyi tanımadığını söyler.

Ahmed Teymur Paşa resmî görev ve unvanlardan pek hoşlanmazdı. Nitekim, ne paşalık rütbesi ile taltif edilmesi ne de senato üyeliğine tayini onu sevindirdi. Ancak Kral I. Fuad’a olan sevgisinden dolayı bu tayin ve taltifi reddetmemiştir. O daha çok Mısır Dil Akademisi (el-Mecmau’l-Mısrî), Şam İlimler Akademisi (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî bi-Dımaşk) ve Mısır Millî Kütüphanesi gibi önemli ilmî kurumların üyesi olarak büyük hizmetler yaptı. İslâm âleminin meseleleriyle de yakından ilgilenen Ahmed Teymur Paşa, Doğu ve Batı kültürlerine hakkıyla vâkıf, İslâm’a son derece bağlı, ahlâkî faziletleri şahsında toplayan örnek bir insandı.

26 Nisan 1930’da vefat etti. Vefatından sonra her biri bir kaynak niteliği taşıyan eserlerini neşre hazırlamak için kurulan heyet halen çalışmalarına devam etmektedir.

Eserleri. Ahmed Teymur Paşa’nın din, dil, edebiyat, lugat, biyografi ve tarih gibi çeşitli sahalarla ilgili olan eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1. Taṣḥîḥu aġlâṭi’l-Ḳāmûsi’l-muḥîṭ (Kahire 1343). el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’teki yanlışları düzeltmek maksadıyla kaleme alınmıştır.

2. Taṣḥîḥu aġlâṭı Lisâni’l-ʿArab (birinci kısım Kahire 1334, ikinci kısım 1343).

3. Naẓra Târîḫiyye fî ḥuṣûli’l-meẕâhibi’l-erbaʿa (Kahire 1344). Dört mezhebin meydana gelişini tarihî açıdan ele almaktadır.

4. Ḳabrü’s-Süyûṭî (Kahire 1346).

5. el-Yezîdiyye ve menşeʾü niḥletihim (Kahire 1347).

6. Târîḫu’l-ʿalemi’l-ʿOs̱mânî (Kahire 1347).

7. Terâcimü aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve evâʾilü’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer (Kahire 1359). Murâdî’nin Silkü’d-dürer’ine zeyil olarak kaleme alınmıştır.

8. el-Âs̱ârü’n-nebeviyye (Kahire 1971). Hz. Peygamber’in çeşitli İslâm ülkelerinde bulunan sancağı, hırkası, kadem-i şerifinin izi, kılıcı ve yüzüğü gibi mukaddes emanetlerden bahseden bir eserdir.

9. el-Kinâyâtü’l-ʿâmmiyye (Kahire 1970). Mısır halk dilinde bulunan kinâyeleri ihtiva etmektedir.

10. el-Ems̱âlü’l-ʿâmmiyye (Kahire 1970). Mısır halkı tarafından kullanılan atasözlerini içine alan bir eserdir.

11. Muʿcemü Teymûr el-Kebîr fi’l-elfâẓi’l-ʿâmmiyye. Tamamı altı cilt olan bu eserin birinci cildi Hüseyin Nassâr tarafından 1971’de Kahire’de neşredilmiştir. Diğer ciltler de yayıma hazırlanmaktadır.

12. Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye ve emâkinü vücûdihâ. İlk defa 1919’da Hilâl mecmuasında tefrika halinde, daha sonra Selâhaddin Müneccid tarafından Beyrut’ta 1968 ve 1980’de el-Muḫtâr mine’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fi’l-Âsitâne adıyla neşredilmiştir.

13. Ṭabaḳātü’l-mühendisîn. İslâm âlemindeki mühendislik faaliyetleri ve mühendisler konusunda önemli bir kaynak olan bu eserin büyük bir kısmı 1922-1923 yıllarında Kahire’de Mecelletü’l-hendese’de tefrika edilmiştir. Eser 1957’de bazı ilâvelerle Aʿlâmü’l-mühendisîn fi’l-İslâm adıyla Ahmed Abduh eş-Şirbâsî tarafından Kahire’de yeniden yayımlanmıştır.

14. er-Resâʾilü’l-mütebâdele beyne’l-Kermilî ve Teymûr (Bağdat 1974). Ahmed Teymur ile Anastas el-Kermilî’nin edebî ve ilmî konularda birbirlerine yazdıkları mektupları ihtiva etmektedir.

15. el-Ḥub ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1964).

16. Miftâḥu’l-Ḫizâne. Bağdâdî’nin Ḫizânetü’l-edeb adlı eseri için hazırlanan önemli bir fihristtir.

17. el-Elḳāb ve’r-ruteb. Hz. Ömer’den beri askerî erkâna, ilim ve kalem erbabına verilen lakap ve rütbelerden bahseden bir eserdir.

Ahmed Teymur Paşa ayrıca şu eserleri de kaleme almıştır: Aʿlâmü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Muḥammed Resûlüllāh, et-Teẕkiretü’t-Teymûriyye, el-Elfâẓü’l-ʿâmmiyye, Esrârü’l-ʿArabiyye, Ems̱âlü’l-ʿArab, el-Münteḫabât fi’ş-şiʿri’l-ʿArabî, Evhâmü şuʿarâʾi’l-ʿArab fi’l-meʿânî, Ḫabâye’z-zevâyâ ev el-Elfâẓü’l-luġaviyyetü’l-meẕkûre fi’t-târîḫ, Muʿcemü’l-fevâʾid, es-Semâʿ ve’l-ḳıyâs, Ebyâtü’l-meʿânî ve’t-taʿdât, el-Berḳıyyât li’r-risâle ve’l-maḳāle, Târîḫu’l-üsreti’t-Teymûriyye, Men ellefe fi’t-târîḫ, Dâru İbn Loḳmân fi’l-Manṣûre, Naḳdü’l-ḳısmi’t-târîḫî min Dâʾireti Maʿârifi Ferîd Vecdî, el-Ḥaleḳātü’l-mefḳūde fî târîḫi Mıṣr, Ẕeylü târîḫi’l-Cebertî, Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-eṭıbbâʾ, Żabṭü’l-aʿlâm, el-İmâm ʿAlî b. Ebî Ṭâlib şiʿruhû ve ḥikemuhû ve ems̱âlühû, Ebü’l-ʿAlâ el-Maʿarrî ve ʿaḳīdetühû, el-Kürâtü’l-ʿArabiyye’l-arżıyye ve’l-felekiyye, Sâʿatün ʿArabiyyetün fî zemeni’l-Müstanṣıri’l-ʿAbbâsî, es-Süfünü’l-İslâmiyye ve esmâʾühâ, el-Medâfiʿ ve’l-mekâḥil ʿinde’l-ʿArab, el-Mûsiḳa ve’l-ġınâ ʿinde’l-ʿArab, et-Taṣvîr ʿinde’l-ʿArab, Lüʿabü’l-ʿArab, Şifâʾü’r-rûḥ (Mahmud Teymur tarafından Ahmed Teymur’un eserlerinden yapılan seçmeler). Bunlardan başka muhtelif dergi ve gazetelerde pek çok makale ve araştırmaları yayımlanmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed Teymur Paşa, Terâcimü aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’r-râbiʿ ʿaşer, Kahire 1359/1940, s. 157-163.

a.mlf., el-Ems̱âlü’ş-şaʿbiyye, Kahire 1986, s. 1-7.

Serkîs, Muʿcem, I, 652-653.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 166-167; XIII, 357.

el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 524.

Enver el-Cündî, Aʿlâm ve aṣḥâbü’l-aḳlâm, Kahire 1968, s. 17-24.

Muhammed Kürd Ali, el-Muʿâṣırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 37-47.

a.mlf., “Ḥayâtü’l-ʿallâme Aḥmed Teymûr Bâşâ”, MMİADm., XI (1931), s. 129-147.

Muhammed Receb el-Beyyûmî, en-Nehḍatü’l-İslâmiyye fî siyeri aʿlâmihe’l-muʿâṣırîn, Kahire 1405/1984, IV, 5-23.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 100.

Emîn Mursî Kandîl, “el-Ḫizânetü’t-Teymûriyye”, Aḫbârü’t-türâs̱i’l-İslâmî, sy. 2, Küveyt 1985, s. 22-23.

a.mlf. – Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “ʿAllâme Aḥmed Teymûr Bâşâ el-Mıṣrî”, MMİADm., VIII/6 (1928), s. 363-467.

von Joseph Schacht, “Aḥmed Pascha Taimūr”, ZDMG, 1930, s. 84.