AHMED ZEKÎ PAŞA

23 Muharrem 1284’te (27 Mayıs 1867) İskenderiye’de doğdu. Aslen Mağribli’dir; dedesi veya babası bir ticaret kafilesiyle Yafa’ya gelmiş ve daha sonra Reşîd’e yerleşmiştir. İlk ve orta tahsilini İskenderiye, Benî Süveyf ve Kahire’de yaptı. Kahire Hukuk Mektebi’nden (Medresetü’l-idâre ve’l-hukūk) mezun oldu (1888). İsmâiliye’de mütercim olarak göreve başladıktan bir süre sonra İçişleri Bakanlığı Matbuat Kalemi’ne (Kalemü matbûâti vezâreti’d-dâhiliyye) geçti. el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye adlı resmî gazetede mütercim ve redaktör olarak çalıştı. Daha sonra Bakanlar Kurulu’na (Meclisü’n-nüzzâr) mütercim ve ikinci sekreter, ardından da genel sekreter tayin edildi. Bu sırada “paşa” unvanını aldı (1916). Mısır’ı temsilen pek çok ilmî kongreye iştirak etti. Mısır Üniversitesi’nin (bugünkü Kahire Üniversitesi) kuruluş çalışmalarına da katılan Ahmed Zekî Paşa el-Meclisü’l-ilmî el-Mısrî, el-Cem‘iyyetü’l-coğrâfiyyetü’l-Hidîviyye, el-Mecmau’l-ilmî (Şam), Royal Asiatique Society (Londra), Real Academia de Historia (Madrid) gibi kuruluşlarda da üye idi. Mısır halkına vakfettiği büyük bir kısmı tarih ve edebiyata dair olan Latince, Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca ve Arapça 18.700 ciltlik yazma ve matbu eserden meydana gelen kütüphanesine (el-Hizânetü’z-Zekiyye) önce Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de özel bir yer ayrıldı (1910-1921), daha sonra Kubbetü’l-Gūrî’ye taşındı. Kütüphane ölümünden sonra tekrar Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’ye nakledildi (1935).

İslâm dünyasının kültürel ve teknik yönden gelişmesi için ilme, dolayısıyla kitap ve kütüphanelere büyük önem verilmesini zaruri gören Ahmed Zekî Paşa, İstanbul kütüphanelerini birer birer dolaştıktan sonra gördüğü düzensizliği, kitaplardan faydalanma hususunda karşılaşılan güçlükleri, bu konuda gerekli düzenlemelerin yapılması ve kitapların korunması için alınması icap eden tedbirleri kapsayan doksan altı maddelik bir rapor hazırlayarak Sadrazam Hilmi Paşa’ya sunmuştur (Teşrînisâni 1325 / Kasım 1909). Bu tanzim ve ıslah çalışmaları çerçevesinde İstanbul kütüphanelerinin “Osmanlı kütüphaneleri” adıyla tek çatı altında toplanmasını da öngören bu rapor aynı yıl Matbaa-i Ahmed İhsan’da basılmıştır.

Ahmed Zekî Paşa hayatının son yıllarını Doğulu ve Batılı ilim adamlarıyla dolup taşan “Beytü’l-urûbe” adını verdiği Fustat’taki evinde geçirdi. 21 Rebîülevvel 1353’te (4 Temmuz 1934) Kahire’de öldü ve Cîze’de kendi yaptırdığı kabre defnedildi.

Eserleri. İslâm âleminin uyanışı uğrunda büyük gayret gösteren, İslâm tarihi ve medeniyeti ile coğrafya sahasında uzman olan Ahmed Zekî Paşa’nın çeşitli dergi ve gazetelerde Arap medeniyeti, İslâm büyüklerinin hayatı ve İslâm tarihine dair Arapça-Fransızca veya sadece Arapça olarak yayımlanmış konferans ve araştırmalarıyla bir kısmı henüz yayımlanmamış pek çok eseri vardır. Yayımlanan belli başlı eserleri şunlardır:

1. Mevsûʿâtü’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye ve baḥs̱ ʿalâ resâʾili İḫvâni’ṣ-Ṣafâ (Kahire 1308). Arapça yayımlanmış ansiklopediler üzerine bibliyografik bir inceleme mahiyetindeki bu eserinde ilmî mecmua ve eserlerin isimleri ile ihtiva ettikleri konuları belirtir ve müellifleri hakkında kısa bilgi verir; ayrıca İhvân-ı Safâ risâleleri üzerinde durur.

2. es-Sefer ile’l-müʾtemer (Bulak 1311/1894). Mısır hükümeti adına IX. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne katıldığı sırada yazdığı risâleleri ihtiva eder.

3. Ḳāmûsü’l-coġrâfiyyeti’l-ḳadîme bi’l-ʿArabî ve’l-Fransevî (Bulak 1317/1899).

4. ed-Dünyâ fî Bârîs (Kahire 1900). Paris’in 1900 yılındaki durumu hakkında bilgi verir.

5. Erbaʿate ʿaşere yevmen saʿîden fî ḫilâfeti ʿAbdirraḥmân el-Endelüsî (Kahire 1303).

6. Târîḫu’l-Meşriḳ (Bulak 1314/1897). Fransız yazar Gaston Maspéro’nun Histoire ancienne des peuples d’Orient (Paris 1894-1899) adlı eserinin özet halinde tercümesidir.

7. et-Terḳīm fi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Bulak 1331/1913).

8. el-Ḥadâretü’l-İslâmiyye (Kahire, ts.). Üniversitede verdiği konferanslardır.

9. er-Rıḳ fi’l-İslâm (Bulak 1309). Ahmed Şefik’in L’Esclavage au point de vue musulman (Kahire 1891) adlı Fransızca eserinin tercümesidir. Eser, er-Rık fi’l-İslâm Tercümesi adıyla Türkçe’ye de çevrilmiş ve İkdam Yayınevi tarafından yayımlanmıştır (İstanbul 1314).

Bunlardan başka İbnü’l-Kelbî’nin Kitâbü’l-Eṣnâm (Kahire 1342), İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebṣâr (Bulak 1312), Câhiz’in et-Tâc fî aḫlâḳi’l-mülûk (Bulak 1312), Safedî’nin Nektü’l-himyân fî nüketi’l-ʿumyân (Kahire 1910), Nüveyrî’nin Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb adlı eserlerini neşre hazırlamıştır. Ahmed Zekî Paşa ile Anastase el-Kermelî’nin birbirlerine yazdıkları mektuplar Hikmet Rahmânî tarafından er-Resâʾilü’l-mütebâdile beynehümâ adıyla yayımlanmıştır (Mecelletü’l-Mevrid, VI/2 [1977], s. 143-192).

BİBLİYOGRAFYA

Serkîs, Muʿcem, I, 971.

Brockelmann, GAL Suppl., III, 281-283.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 225-226; III, 17.

S. M. Ali, Arab Geography, Aligarh 1960, s. 172-173, 175.

Muhammed Kürd Ali, el-Muʿâṣırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 48-58.

Müneccid, Muʿcem, V, 49.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 126-127.

Bichr Farès, “Aḥmad Zakī Pas̲h̲a”, REI, III (1934), s. 383-392.

Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “Aḥmed Zekî Bâşâ”, MMİADm., XIII/9-10 (1935), s. 394-398.

Adnan Ötüken, “İstanbul Kütüphaneleri Hakkında 48 Yıl Önce Zamanın Sadrazamına Sunulmuş Bir Rapor”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, V/3, Ankara 1956, s. 206-226.

el-Muḳteṭaf, XV, Kahire 1981, s. 269-270.

Enver el-Cündî, “el-Ḫizânetü’z-Zekiyye”, Aḫbârü’t-türâs̱i’l-İslâmî, sy. 3, Küveyt 1985, s. 31-35; sy. 4 (1985), s. 26-28.

Mv.A, I, 61.