Akram Nejabati. Osmanlı hakimiyetinde Hemedân (1724-1732). Doktora tezi (2014)

Akram Nejabati. Osmanlı hakimiyetinde Hemedân (1724-1732). Doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014, XV+350 s.

Osmanlılar ile Safeviler arasında XV.yüzyılın ilk yarısından başlayarak XVIII. yüzyılın ortalarına kadar yaklaşık iki buçuk asır devam eden mücadeleler, Sultan Selim’in Çaldıran Savaşı ile başladı. 1629 yılında IV. Murad’ın veziriazamı Hüsrev Paşa, Hemedan bölgesine yürüyerek başarılar elde edip burayı fethetti. IV. Murad döneminde, 1639 yılında yapılan barış anlaşmasıyla iki devlet arasındaki savaşlara son verildi. Uzun bir barış dönemi sonrasında, 1722 yılında Osmanlı-Safevi ilişkileri yeniden bozuldu. Safevi Devletinin seneler öncesinden başlayan çöküş süreci küçük bir Afgan aşiretinin hücumuyla hız kazandı. Osmanlılar da bu durumdan yararlanarak sulhu bozmuş ve savaş yeniden başlamıştır. Safevi Devleti’nin iç meseleleri Rusya’yı bu durumdan istifade etmeye heveslendirmiştir. Ruslar, Safevilerin hâkim olduğu Kafkas topraklarını işgale kalkışmıştır. Kafkasların Ruslar tarafından işgalini istemeyen Osmanlı Devleti, Ruslardan önce bazı önemli yerlerin fethine çalışmıştır. Osmanlı Devleti, Afganlara karşı imparatorluğun doğu sınırlarının güvenliği bahanesiyle Tiflis, Revan, Gence ve Tebriz’i hâkimiyeti altına almayı zaruri görmüştür. Buna benzer nedenlerle 1724 yılında Osmanlı Devleti Safevi topraklarından önemli yerleri almaya başlamıştır. Hemedan bölgesi 31 Ağustos 1724 yılında Osmanlı ordusu tarafından fethedilmiştir. Osmanlı Devleti, Irak-ı Acem bölgesinde bulunan Hemedan ve çevresini fethettiği vakit kendi idari taksimatına uygun olarak burayı Hemedan Eyaleti adıyla anmaya başlamıştır. İki ciltlik “Hemedan Eyaleti Mufassal Tahrir Defterleri”ne göre eyalet bir kaza ve 42 nahiyeden müteşekkildir. Sözü geçen defterlerin verilerine göre; eyaletin nüfus yapısının %98.18’i Müslüman ve % 1.82’si gayri Müslim idi. Savaş nedeniyle yapılan göçler nüfus dengesinin bozulmasında etkili olmuştur. Eyalette mevcut yerleşim birimlerinin %59’u terk edilmiş durumda idi. Yerleşim bulunan yerlerde halkın temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktı. Bölgenin ekseri yerlerinde yükseltinin fazla olmasından dolayı buğday ve diğer tahıl ürünleri yetiştirilmiştir. Ayrıca suyu bol ve iklimi nispeten sıcak olan kesimlerde çeltik tarımı dabulunmaktadır. Orta kısımlarında yer alan nahiyelerde bağcılık ve meyvecilik yapılmıştır. Hemedan’daki Osmanlı hâkimiyeti 1732 yılına kadar devam etmiştir. Bu tarihten sonra yapılan mücadeleler 1746 yılında Nadir Şah ile yapılan anlaşma gereği ile sona ermiştir.

Struggles between Ottomans and Safavids, which had been gone on approximately two and a half centuries, from the begining of the XVth century to the mid-terms of the XVIIIth century, started with Sultan Selim’s Çaldıran War. In 1629 Hüsrev Paşa, grand vizier of Murad IV, marched to the Hemedan region and conquered there. In the period of Murad IV, wars between two states had been put an end by the peace agreement made in 1639. After a long peace term, Ottoman-Safavid relations had been broken down again. The collapse of Safavid Empire, which had begun many years ago, had run up by the attack of a weak Afghan tribe. By using this opportunity Ottomans broke down the peace and the war begun again. The inner problems of Safavids aroused Russia’s interest in order to get benefit from these conditions. Russians attempted to invade the Caucassian lands, under the rule of Safavids. Ottomans, who were against the Russian’s invasion, tried to conquer some of the important lands before Russians. To be the ruler of Tbilisi, Revan, Gence and Tabriz was evaluated necessary for Ottomans with the reason of the eastern borders’ security against Afghans. With similar reasons Ottomans started to conquer some of the important lands of Safavids. Hemedan region was conquered by Ottoman army in 31 August 1724. After the conquer of Hemedan and her periphery in Irak-ı Acem region, Ottomans started to denominate this region as Hemedan province in accordance with her administrative system. According to two-volumed “Detailed Notebook of Hemedan Province”, this province was composed of an administrative district and 42 subdistricts. As to the so-called notebooks’ contents, demographic structure of the province was composed of % 98.18 Muslims and % 1.82 non-Moslems. Migrations due to the wars were effective in the change of the demographic balance. % 59 of the existing settlement units in the province had been leaved. Fundamental living sources of the people were agriculture and stockbreeding in the settlement units, which people had been living. Wheat and other grains were grown due to the altitude in many parts of the region. Moreover, rice agriculturing were made on lands, rich in water and relatively warm. In the subdistricts located in the middle parts of the province, people occupied with viniculture and orcharding. The ruling of Ottomans in Hemedan had been continued until 1732. The struggles after this period was ended by the agreement made with Nadir Shah in 1746.