A‘LEM eş-ŞENTEMERÎ

Üst dudağı yarık olduğu için “tavşan dudaklı” anlamındaki el-A‘lem lakabıyla tanınan Şentemerî 410’da (1019), bugün Portekiz sınırları içinde bulunan Batı Şentemeriye (Santa Maria Algarve) şehrinde doğdu. Yirmi üç yaşında iken Kurtuba’ya gitti ve orada devrin tanınmış âlimlerinden Ebü’l-Kāsım İbrâhim b. Muhammed el-İflîlî, Ebû Sehl el-Harrânî ve Ebû Bekir Müslim b. Ahmed el-Edîb’den ilim tahsil etti. Mütenebbî divanını kendisinden okuduğu hocası İflîlî bu eseri şerhederken ona yardım etti. Daha sonra İşbîliye’ye giderek oraya yerleşti ve İşbîliye Emîri el-Mu‘tazıd-Billâh Abbâd b. Muhammed ile iyi ilişkiler kurdu. Kitaplarının çoğunu emîrin himayesinde burada yazdı. Daha sonra Arap dili ve edebiyatı alanında büyük bir otorite olarak ün yaptı; hatta şöhretini duyanlar ona talebe olabilmek için uzak diyarlardan İşbîliye’ye geliyorlardı. Başta Ebû Ali el-Gassânî el-Ceyyânî olmak üzere birçok kimse ondan ilim tahsil etti. Hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybetti ve İşbîliye’de Şevval 476’da (Şubat 1084) vefat etti.

Eserleri. A‘lem’in başlıca eserleri şunlardır:

1. Taḥṣîlü ʿayni’ẕ-ẕeheb min maʿdini cevheri’l-edeb fî ʿilmi mecâzâti’l-ʿArab. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ındaki şiirleri (şevâhid) şerhettiği ve 1064 yılında tamamladığı bu eserin nüshaları, Brockelmann’ın kaydettiği gibi Süleymaniye Kütüphanesi Âşir Efendi bölümünde değil, Reîsülküttâb (nr. 764, istinsah tarihi 572 h.) ile Lâleli (nr. 3256) bölümlerinde bulunmaktadır. ʿAynü’ẕ-ẕeheb diye de anılan eser el-Kitâb’ın kenarında 1316-1318 yılında Bulak’ta basılmıştır. İkinci baskısı 1967’de Beyrut’ta yapılmıştır. Bağdatlı İsmâil Paşa (bk. Îżâḥu’l-meknûn, I, 235; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 111), Ziriklî (VI, 172) ve Kehhâle (X, 99) bu adı taşıyan bir eseri Ebû Abdullah Muhammed b. Tâhir el-Endelüsî’ye (ö. 519/1125) nisbet ediyorlarsa da kitabın mahiyeti hakkında bilgi vermedikleri için bunların aynı isimde ayrı kitaplar mı olduğu, yoksa Hazrecî’ye yanlışlıkla mı nisbet edildiği tesbit edilememiştir.

2. Şerḥu’ş-şuʿarâʾi’s-sitte. Câhiliye devrinin meşhur altı şairi İmruülkays, Nâbiga ez-Zübyânî, Alkame el-Fahl, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Tarafe b. Abd ve Antere b. Şeddâd’ın divanlarının şerhinden ibaret olan eser, muhtelif tarihlerde ve farklı adlarla basılmıştır. Bunlar arasında W. Ahlwardt’ın el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî devâvîni’ş-şuʿarâʾi’s-sitteti’l-câhiliyyîn adıyla yaptığı Londra (1870) ve Paris (1902) baskıları özellikle zikredilmeye değer. Dyroff’un Münih baskısı (1892) ile Mustafa es-Sekkā’nın Muḫtârü’ş-şuʿarâʾi’l-câhilî adıyla yaptığı Kahire baskısı da (1954) önemlidir. Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî neşri ise Kahire’de birçok defa basılmıştır. Eser muhtelif zamanlarda ayrı ayrı kitaplar halinde de neşredilmiştir: Şerḥu Dîvâni İmriʾi’l-Ḳays li’l-Aʿlem (nşr. De Slane, Paris 1836; nşr. Muhammed b. Şeneb, Cezayir, ts.); Şerḥu Dîvâni Züheyr (nşr. Landberg, Leiden 1889; nşr. Fahreddin Kabâve, Halep 1970); Şerḥu Dîvâni Ṭarafe b. el-ʿAbd (nşr. M. Seligshson [Fransızca tercümesiyle], Paris 1900; nşr. Dürriyye el-Hatîb – Lutfî es-Sakkāl, Dımaşk 1975); Şerḥu Dîvâni ʿAlḳametü’l-Faḥl li’l-Aʿlem eş-Şentemerî (nşr. Muhammed b. Şeneb, Cezayir-Paris 1925; nşr. Lutfî es-Sakkāl – Dürriyye el-Hatîb, Halep 1969); Şerḥu Dîvâni ʿAntere (nşr. Muhammed Saîd Mevlevî, Dımaşk, Beyrut, ts.); Şerḥu Dîvâni’n-Nâbiġa (nşr. H. Derenbourg [Fransızca tercümesi ve basılmamış kasideleriyle birlikte], Paris 1869; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire, ts.).

3. Şerḥu’l-Ḥamâse. Yâkūt, İbn Hallikân, Safedî ve Kâtib Çelebi’nin ifadelerine göre, Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâse’sindeki şiirlerin geniş bir şerhinden ibaret olan eserde şairler alfabetik bir sırayla ele alınmıştır.

4. Şerḥu’l-Cümel. Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin (ö. 337/949) nahve dair el-Cümel adlı eserinin şerhidir.

5. Şerḥu ebyâti’l-Cümel. el-Cümel’de örnek olarak kullanılan beyitleri (şevâhid) müstakil bir kitapta şerhetmiş olup eser Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Lâleli, nr. 3255).

6. Kitâbü’n-nüket fî tefsîri Kitâbi Sîbeveyhi. Taḥṣîlü ʿayni’ẕ-ẕeheb’den başka bir eser olan Kitâbü’n-nüket, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ındaki bazı müşkülleri halletmek maksadıyla yazılmıştır. Tek nüshası Rabat Umumi Kütüphanesi’nde (Evkaf, nr. 142) bulunan eser, Emîr Mu‘tazıd-Billâh adına yazılmış ve oğlu Ebü’l-Velîd İsmâil b. Abbâd’a takdim edilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla, II, 681.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XX, 60-61.

İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 81-82.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 555-557.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 356.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 403.

Serkîs, Muʿcem, I, 459.

Brockelmann, GAL, I, 309; Suppl., I, 542.

a.mlf., “A’lem”, İA, I, 298-299.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 235.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 111, 551.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 172; VIII, 233.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 99; XIII, 302-303.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, IV, 636.

Hâlid Abdülkerîm Cum‘a, “Kitâbü’n-Nüket fî tefsîri Kitâbi Sîbeveyhi”, Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, XXIX/2, Küveyt 1985, s. 557-574.