(ö. 270/883)
Rey yakınlarındaki Verzenîn köyünde doğdu. Arap asıllı olup Sâhibü’z-zenc unvanıyla da tanınmaktadır. Dinî görüşleri daha ziyade Hâricîler’e yakın olmasına rağmen Şiîler’in desteğini sağlamak üzere Hz. Ali ve Hz. Fâtıma soyundan geldiğini ve isim zincirinin Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Îsâ b. Zeyd b. Ali b. Hüseyin b. Ebû Tâlib olduğunu iddia etmekte idi. Önce babası ile birlikte Azerbaycan’dan Irak’a geldi, bir müddet Sâmerrâ’da kaldıktan sonra 249 (863) yılında Bahreyn’e gitti.
Bu dönemde Basra ve çevresinde tarlalarda, tuzlalarda ve diğer ağır işlerde çok sayıda zenci köle çalıştırılıyordu. Son derece kötü hayat şartları içinde çalışan zenciler istismara müsait durumda idiler. Muhteris bir şahıs olan Ali b. Muhammed zenci köleleri, iyi yaşama şartları temin edeceğini vaad ederek çevresinde toplamayı başardı. Kâfi derecede kuvvetlendiğine kanaat getirince de 15 Şevval 255 (26 Eylül 869) tarihinde isyan etti. Zenci köleleri kışkırtarak efendilerini hapsettirip mallarına el koydurmak suretiyle duruma hâkim oldu. Taraftarlarının sayısı süratle artıyordu. Tuzlaların ortasında Muhtâre adı verilen yeni bir merkez kurdu. Bundan sonra komşu şehir ve köyleri yağmalamaya başladı. 19 Haziran 870’te Übülle’yi zaptederek halkını kılıçtan geçirdi. Yeni kölelerin katılmasıyla biraz daha kuvvetlenerek İran’ın güneybatısını ve bu bölgede yer alan Ahvaz’ı aldı. Bir yıl sonra Basra’ya girerek şehri yağmalattı. Halifenin gönderdiği kuvvetler birbiri arkasına mağlûp ediliyordu. 878 yılında eski ordugâh şehri Vâsıt düşünce Bağdat’ı tehdit etmeye başladı. Halife Mu‘temid’in kardeşi ve nâibi Muvaffak büyük masraflar yaparak âsi zencilere karşı harekete geçti ve 881 yılı başlarında zencileri zaptettikleri yerlerden çıkararak Muhtâre’ye çekilmeye mecbur etti. Muvaffak, Ali b. Muhammed’e eman ve para vermeyi teklif ettiyse de o bu teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine iki yıl kadar devam eden uzun bir muhasaradan sonra 11 Ağustos 883’te Muhtâre teslim oldu. Aynı yılın kasım ayında Ali b. Muhammed yakalanarak idam edildi ve cesedi Bağdat’ta halka teşhir edildi.
Ali b. Muhammed zenci köleleri kötü hayat şartlarından kurtaracağını vaad etmesine rağmen neticede onların durumunda herhangi bir değişiklik olmamış ve bu vaadler bir istismardan öteye geçmemiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), IX, 412, 415, 419, 423-435, 622, 636, 640, 642, 645, 647, 652, 663; X, 27, 32.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (nşr. Yûsuf Es‘ad Dâgır), Beyrut 1965, IV, 155.
Faysal es-Sâmir, S̱evretü’z-zenc, Bağdad 1954.
Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976, s. 161-164.
B. Lewis, Tarihte Araplar (trc. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1979, s. 125-128.
A. Popoviç, “Quelques renseigments inédits concernant Le Maitre des Zang Ali b. Muhammad”, Arabica, XIII/2, Leiden 1965, s. 175-187.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 413-414 numaralı sayfalarda yer almıştır.