ALİ b. ZÂFİR

567’de (1171) Kahire’de doğdu. Tahsilini Kumhiyye Medresesi müderrisi olan babası Zâfir b. Hüseyin’in yanında tamamladı. Bilhassa usul, fıkıh, kelâm, tarih ve edebiyat sahalarıyla meşgul oldu. Babasından sonra aynı medresede müderris olarak görev yaptı. Daha sonra sırasıyla Eyyûbîler’den el-Melikü’l-Azîz ve el-Melikü’l-Âdil’in hizmetine girdi. 1210 yılında Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’e vezir oldu. 1215’te bu görevden ayrılıp Kahire’ye döndü ve bir müddet beytülmâle nezaret etti. Kādî el-Fâzıl, Es‘ad b. Memmâtî ve İbn Senâ gibi Eyyûbîler devrinin büyük âlim ve edipleriyle çağdaş olan İbn Zâfir 27 Kasım 1216’da (bazı kaynaklara göre 1226’da) Kahire’de öldü.

Eserleri. 1. ed-Düvelü’l-münḳaṭıʿa. Dört ciltlik bir İslâm tarihi olan bu eserin ancak Hamdânîler, Sâcoğulları, Tolunoğulları, İhşîdîler, Fâtımîler ve Abbâsîler dönemlerini içine alan son cildi zamanımıza kadar gelebilmiştir. Özellikle Fâtımîler’in son dönemleriyle ilgili en eski kaynaklardan biri kabul edilmektedir. Sâcoğulları’yla ilgili kısım Freytag tarafından Lokmani Fabulae (Bonn 1823) adlı eserinde, Hamdânîler’e ait bölüm ise ZDMG’de (X, 439) neşredilmiştir. Wüstenfeld, Statthalter von Ägypten und Geschichte der Fatimiden adlı kitabını yazarken bu eserden faydalanmıştır. André Ferré’nin neşre hazırladığı Fâtımîler’le ilgili bölüm de Institut Français d’archéologie orientale tarafından “Textes arabes et études islamiques” serisinin XII. cildi olarak Aḫbârü’d-düveli’l-münḳaṭıʿa adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1972).

2. Bedâʾiʿu’l-bedâʾih. Arap edebiyatının kaynaklarından olup bazı şairlerin irticâlen söyledikleri şiirleri, edebî sözleri, nükteleri, latifeleri ve kendi hâtıralarını ihtiva eder. Bu konuda yazılmış ilk eserdir. Müellif Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin meşhur veziri Kādî el-Fâzıl’ın tavsiyesiyle yazıp el-Melikü’l-Eşref’e ithaf ettiği (603/1206) bu kitabı telif ederken eski ediplerin günümüze ulaşmayan eserlerinden faydalanmış ve onlardan nakiller yapmıştır. Bunlar arasında Ebü’l-Ferec’in el-Ḳıyân ve’l-muġannîn, İbn Reşîḳ’in el-Enmûzec, Kādî et-Tenûhî’nin Nişvârü’l-muḥâḍara, Gırnâtî’nin Ferḥatü’l-enfüs fî aḫbâri ehli’l-Endelüs, Ubeydullah b. Ahmed’in Târîḫu Baġdâd, Ebü’s-Salt Ümeyye b. Abdülazîz’in el-Ḥadîḳa adlı eserleri zikredilebilir. Bedâʾiʿu’l-bedâʾih ilk defa Muhammed el-Adevî tarafından neşredilmiştir (Bulak 1278). Eser daha sonra Abdurrahman b. Ahmed el-Abbâsî’nin Meʿâhidü’t-tenṣîṣ’inin sayfa kenarında basılmıştır (Kahire 1316). Ayrıca Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından da 1970’te Kahire’de yayımlanmıştır. Zeynüddin el-Halebî bu eseri ihtisar etmiştir.

3. el-Menâḳıbü’n-Nûriyye. 1191’de tamamlayıp Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye ithaf ettiği bu eser şairane teşbih ve istiarelerle yüklüdür.

4. Aḫbâru mülûki’d-devleti’s-Selcûḳıyye. Selçuklular’a dair müstakil bir eser olarak zikredilmesine rağmen ed-Düvelü’l-münḳaṭıʿa’nın bir cüzü olarak kabul edilmektedir.

5. Ġarâʾibü’t-tenbîhât ʿalâ ʿacâʾibi’t-teşbîhât. Muhammed Zağlûl ve Mustafa es-Sâvî tarafından Mısır’da Zehâirü’l-Arab serisinde yayımlanan (ts.) bu eserde teşbihlere ve bunlarla ilgili örnek şiirlere (şevâhid) yer verilmiştir.

Ali b. Zâfir’in diğer bazı eserleri de şunlardır: Mekrumâtü’l-küttâb; Esâsü’s-siyâse (Esâsü’l-belâġa); el-Baṭşatü’l-kübrâ; Nefâʾisü’ẕ-ẕaḫîre; Şifâʾü’l-ġalîl fî ẕemmi’ṣ-ṣâḥib ve’l-ḫalîl (Süyûtî tarafından ihtisar edilmiştir); Men uṣîbe bi-men ismuhû ʿAlî.

BİBLİYOGRAFYA

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 264-267.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 60-61.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 26-32.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, s. 74, 229, 762, 1195, 1404.

Serkîs, Muʿcem, I, 148-149.

Brockelmann, GAL, I, 391; Suppl., I, 553.

a.mlf., “Ali”, İA, I, 316.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 109.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 113.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 297, 432.

Cl. Cahen, “Quelques chroniques anciennes relatives aux derniers Fatımides”, BIFAO, XXXIII/2 (1937), s. 22.

a.mlf., “The Historiography of the Seljuqid period”, Historians of the Middle East (nşr. B. Lewis – P. M. Holt), London 1962, s. 70.

Müneccid, “Naẓarât fî Bedâʾiʿi’l-bedâʾih”, MMLADm., XLVII (1972), s. 61 vd.

Muhammed Abdülganî Hasan, “Ġarâʾibü’t-tenbîhât ʿalâ ʿacâʾibi’t-teşbîhât”, Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, XX/1, Kahire 1974, s. 145-147.

“Ibn Ẓāfir”, EI² (İng.), III, 970-971.