ALİ DEDE, Bosnevî

Bosna’nın Mostar kasabasında doğdu. Dinî ilim tahsilinden sonra tasavvufa ilgi duyarak Halvetî şeyhlerinden Bosnalı Bâlî Efendi’nin halifesi Nûreddinzâde’ye intisap etti. Muḥâḍarât adlı eserinde, Macaristan’da Sigetvar Kalesi civarında Kanûnî için inşa edilen türbede bir süre türbedarlık yaptığını söyleyen Ali Dede, türbenin yanındaki Halvetî Tekkesi’nin şeyhliğinde bulundu ve “türbe şeyhi” unvanıyla tanındı. 1593 yılında III. Murad tarafından makām-ı İbrâhim’i yenilemek göreviyle gönderildiği Mekke’de Temkînü’l-maḳām fî Mescidi’l-ḥarâm adlı eserini kaleme aldı. Serdârıekrem Satırcı Mehmed Paşa’nın daveti üzerine katıldığı Varadin Seferi dönüşünde Sigetvar Kalesi yakınlarında vefat etti. Sigetvar’daki makamına defnedildi.

Eserleri. 1. Muḥâḍarâtü’l-evâʾil ve müsâmerâtü’l-evâḫir. Süyûtî’nin Kitâbü’l-Evâʾil’ini örnek alarak yazılan bu eser “evâil” ve “evâhir” adlı iki bölüme ayrılmış olup ilk bölüm otuz yedi, ikinci bölüm ise dört fasıldan meydana gelmiştir. Eser Bulak (1300), Kahire (1311, 1314) ve Beyrut’ta (1398/1978) basılmıştır.

2. Ḫavâtimü’l-ḥikem ve ḥallü’r-rumûz ve keşfü’l-künûz. Eserde tasavvufî ve kelâmî konularda üç yüz altmış meseleyi ele alan müellifin İbnü’l-Arabî’nin tesiri altında kaldığı dikkati çekmektedir. Eserin basılmış nüshasının kenarında Mahmûd el-Âlûsî’nin el-Ecvibetü’l-ʿIrâḳıyye ʿalâ esʾileti’l-Îrâniyye adlı kitabı yer almaktadır (Kahire 1314).

3. Temkînü’l-maḳām fî Mescidi’l-ḥarâm. III. Murad’a sunulan, Kâbe’nin tamirinin tamamlandığını ve yapılan işleri bildiren rapor mahiyetindeki eserin tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 3814/1, vr. 4-32). Müellif daha sonra aynı eseri Kâbe’nin tarihi ve kutsiyetiyle ilgili bilgileri ekleyerek Fażlü’l-maḳām ve’l-Mescidi’l-ḥarâm adıyla yeniden kaleme almıştır. Eserin bu ikinci şekli Kahire Dârü’l-kütübi’l-Kavmiyye’de (nr. 8304) bulunmaktadır.

4. Risâle fî beyâni ricâli’l-ġayb. Ricâlü’l-gayb nazariyesini konu alan eserin yazma nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi’ndedir (Orijentalni institut iz biblioteke, nr. 904).

5. Terbîʿu’l-merâtib ve’l-uṣûl. Eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 1773).

6. Tercüme-i Kasîde-i Rûhâniyye. İbn Sînâ’nın bir kasidesinin Türkçe tercümesi olan eserin yazma nüshası Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (Gazi Husrev-Begove Biblioteke, nr. 2002).

Bursalı M. Tâhir’in zikrettiği Envârü’l-meşârık (bk. Meşâyih-i Osmâniyyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli, s. 16; Osmanlı Müellifleri, I, 115), Sübâʿiyyât fi’l-fürûʿ ve er-Risâletü’l-intis̱âriyye (bk. Osmanlı Müellifleri, I, 115) ile Kâtib Çelebi (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1891) ve Bursalı Tâhir’in zikrettikleri Mevâḳıfü’l-âḫire ve’l-leṭâʾifü’l-fâḫire adlı eserlerin yazma nüshaları bulunamamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 60.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 200.

Peçuylu İbrâhim, Târih, II, 219-220.

Kâtib Çelebi, Fezleke, I, 122.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 191, 330, 1891.

Bursalı Mehmed Tâhir, Meşâyih-i Osmâniyyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1318, s. 16.

Osmanlı Müellifleri, I, 115.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 196.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 750-751.

Brockelmann, GAL, II, 562-563; Suppl., II, 635.

H. Šabanović, “Ali-Dede Bošnjak”, Književnost Muslimana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 96-101.

İsmet Kasumoviç, Filozofsko-Sufijsko Ucenje Ali-Dede Bošnjaka (doktora tezi, 1987), Sarajevo Filozofski Fakultet.

a.mlf., “Dvije Verzije hronike o Mekame-i İbrahimu”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, XIII-XIV, Sarajevo 1987, s. 153-178.