ÂMİLÎ, Bahâeddin

Lübnan’da Cebeliâmil bölgesinde bulunan Ba‘lebek’te doğdu (953/1546-47). Babası ile birlikte İran’a giderek o devirde Safevî hânedanının başşehri olan Kazvin’e yerleştiler. Âlim yetiştiren bir aile içinde dünyaya geldiğinden daha küçük yaşlarda ilme karşı kendisinde merak uyandı ve ilk olarak babasından Arapça, hadis, tefsir, fıkıh okudu. Din âlimi olan babası bir müddet sonra Herat’a müftü tayin edilince kendisi Kazvin’de tahsiline devam etti. On yıl süren öğrenim hayatı boyunca devrin tanınmış âlimlerinden kelâm, felsefe, riyâzî ilimler ve tıp tahsil etti. Daha sonra Kudüs’e giderek Muhammed el-Makdisî’den Ṣaḥîḥ-i Buḫârî okudu. Öğrenimini tamamladıktan sonra Herat’a yerleşti; bundan sonraki hayatını eser telif etmekle, Kâzımiyye ve Necef’te talebe okutmakla ve otuz yıl süren seyahatlerle geçirdi. I. Şah Abbas tarafından takdir edilerek kendisine şeyhülislâm unvanı verildi. Daha sonra zâhidâne bir hayat yaşamaya başladı. Derviş kılığında Mısır, Irak, Hicaz, Suriye ve Anadolu’yu gezdi; seyahatlerinde çeşitli âlim ve zâhidlerle görüştü; bazı eserlerini de bu sırada yazdı. Seyahatten döndükten sonra İsfahan’a yerleşti. 13 Şevval 1031’de (21 Ağustos 1622) vefat etti; cenazesi Tûs’a (Meşhed) nakledilerek orada defnedildi. Bazı kaynaklarda vefatı ile ilgili olarak 1030 (1621) ve 1035 (1626) tarihleri de verilmektedir. Mezarı günümüzde de ziyaret edilmektedir. Âmilî, âlimler arasında benzerine ender rastlanan efsanevî bir şöhrete sahip olmuş, servete ve makama önem vermeyen, insanları iç âlemleri ve yaptıkları iyi işlerle değerlendiren mütevazi şahsiyetiyle herkesin gönlünde yer etmiştir. Bazıları tarafından ise XI. yüzyılın müceddidi olarak kabul edilmiştir.

Âmilî’nin, Ḫulâṣatü’l-es̱er gibi bazı kaynaklarda Sünnî olduğu rivayet edilmekte ise de diğer kaynaklarda onun samimi bir Şiî olarak hayatını sürdürdüğü üzerinde ısrarla durulmaktadır. Bu kaynaklarla kendisine ait bazı eserlerin incelenmesinden mutaassıp bir âlim olmadığı ve şeriata ters düşmeyen bir tasavvuf görüşüne sahip bulunduğu anlaşılmaktadır. Ders halkasında yetişmiş ve kendisinden icâzet almış sayıları otuza varan âlimlerin isimleriyle hayat hikâyeleri kaynaklarda mevcuttur. Yaşadığı dönemin hemen bütün ilim dallarında eser vermiş, dinî ilimlerdeki otoritesinin yanı sıra daha çok pozitif ilimlerdeki çalışmalarıyla tanınmıştır. Şevki Celâl, Riyâziyyâtü Bahâʾiddîn el-ʿÂmilî (Halep 1976) adlı eserinde onun bu yönünü ele almış, Muhammed Altuncî de Bahâʾüddîn el-ʿÂmilî (Dımaşk 1986; Beyrut 1406) adlı monografisinde onu edip, şair ve âlim olarak incelemiştir. Yazdığı eserler İran’da, Irak’ta ve Osmanlı ülkesinde asırlarca okutulmuştur. Ana dili Arapça olduğu halde Farsça yazdığı manzum eserleri, bilhassa Mevlânâ’yı örnek alarak terennüm ettiği didaktik mesnevileri kendi türünde başarılı sayılır. Şiirlerinde Bahâî mahlasını kullanmıştır.

Eserleri. Âmilî’nin kaleme aldığı doksan kadar kitap ve risâlenin en önemlileri şöylece gruplandırılabilir:

Tefsir. 1. Tefsîrü’l-ʿurveti’l-vüs̱ḳā. Fâtiha sûresinin tefsiridir (Tahran 1319, 1321).

2. Ḥâşiye ʿalâ tefsîri’l-Ḳāḍî Beyżâvî (Ḥâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl). Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 195, 144 varak). Ayrıca ʿAynü’l-ḥayât adlı yarım kalmış bir tefsirinden de söz edilmektedir (bk. Kays Âl-i Kays, III, 412).

Hadis ve Fıkıh. 1. Erbaʿûne ḥadîs̱en (Tahran 1274, 1310 taşbaskı). Ehl-i beyt tarikiyle rivayet edilen hadislerden derlediği bu eseri yine kendisi şerhetmiş ve bu şerh üzerine birçok hâşiye yazılmıştır.

2. el-Ḥablü’l-metîn fî aḥkâmi’d-dîn. Sahih ve hasen hadislerin şerhedildiği bir eserdir.

3. Meşriḳu’ş-şemseyn ve iksîrü’s-saʿâdeteyn. Ahkâm âyetlerinin tefsirine dair olup bu âyetleri 400 kadar sahih hadisle açıklamıştır. Son iki eser birlikte basılmıştır (Tahran 1319, 1321).

4. Câmiʿ-i ʿAbbâsî. Şîa fıkhıyla ilgili bu Farsça eserini Şah Abbas Safevî’ye ithaf etmiştir. Âmilî yirmi babdan meydana gelen bu kitabın ibadetlere dair ilk beş babını yazdıktan sonra vefat etmiş, eseri talebesi Nizâmeddîn-i Sâvecî tamamlamıştır. Kitabın pek çok baskısı vardır (Tahran 1230, 1243, 1312, 1325, 1327, 1329, 1331; Tebriz 1309, 1322, 1323, 1341, 1354; İsfahan 1341; Bombay 1298, 1310, 1319, 1323; Leknev 1272, 1298, 1318).

5. Kitâbü’z-Zübde. Usûl-i fıkha dair olup Zübdetü’l-uṣûl adıyla da bilinir (Leknev 1307; Tahran 1309).

6. er-Risâletü’l-İsnâʿaşeriyye (Tahran 1307, 1309). Biri manzum olmak üzere birçok defa şerhedilmiştir.

7. Miftâḥu’l-felâḥ. Günlük ibadet ve dualarla ilgili hacimli bir eserdir (Bombay 1304; Tahran 1317; Kahire 1324). Âmilî’nin, Şîa’nın dört temel hadis kitabından biri olan Kummî’nin Men lâ yaḥḍuruhü’l-faḳīh adlı eserine bir şerh ve hâşiye yazdığı da kaynaklarda belirtilmektedir.

Riyâzî İlimler. 1. Ḫulâṣatü’l-ḥisâb. Yirmiden fazla baskısı bulunan (meselâ Tahran 1275, 1276; Kalküta 1812; Keşmir 1285; İstanbul 1268, 1311; Kahire 1299, 1311) bu eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde otuz yedi yazma nüshası bulunmaktadır. Eserin çoğu basılmış kırk kadar şerhi vardır (bk. Kays Âl-i Kays, III, 415-418). Bunlardan 1076’da (1665-66) Ramazan Efendi tarafından yapılan Arapça şerhi Türk talebeler arasında Risâle-i Bahâʾiyye adıyla meşhur olmuştur.

2. Teşrîḥu’l-eflâk. Muhtelif şerhleri bulunan eser (bk. Brockelmann, II, 595) Tahran’da basılmıştır (1284).

3. Risâle fî aʿmâli’l-usṭurlâbiyye. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir yazma nüshası vardır (Yenicami, nr. 1176/21). Kaynaklarda Âmilî’nin riyâzî ilimlere dair daha birçok eserinden bahsedilmektedir.

Arap Dili ve Edebiyatı. 1. el-Keşkûl. Seçme sözler ve yazılar antolojisi mahiyetinde olan bu eser onun Doğu ülkelerinde en çok tanınan kitabıdır. Eser el-Miḫlât’ın bir nevi devamı ve tamamlayıcısı mahiyetinde olup birçok defa basılmış (Tahran 1277, 1291, 1297, 1321; Kum 1337-1339 hş.; Bulak 1288, 1339; Kahire 1302, 1305, 1318) ve tercümeleri yapılmıştır. Ayrıca Tâhir Ahmed ez-Zâvî (Kahire 1961, I-II) ve Hasan Temîm (Beyrut 1983, I-II) tarafından da yayımlanmıştır. Farsça tercümeleri içinde S. A. Q. Ayetullâhî’nin notlarla yaptığı tercümeyi (Tahran 1357) özellikle zikretmek gerekir.

2. el-Miḫlât. el-Keşkûl tarzındaki bu eserinde kırk konuda söylenen güzel söz ve şiirleri toplamıştır. Kitap önce Kahire’de basılmış (1317), Muhammed Halîl el-Bâşâ tarafından Beyrut’ta geniş bir fihristle birlikte tekrar yayımlanmıştır (1405/1985).

3. el-Fevâʾidü’ṣ-Ṣamediyye. Kardeşi Abdüssamed için kaleme aldığı Arap nahvi ile ilgili bu kitabın muhtelif şerhleri vardır. Eser Leknev (1260), Delhi (1267) ve Tahran’da (1298) basılmıştır.

4. Tehẕîbü’l-beyân. Bu eser de Arap nahviyle ilgili olup muhtelif şerhleri bulunmaktadır.

5. el-Fevz (Vesîletü’l-fevz ve’l-emân fî medḥi ṣâḥibi’z-zemân). On ikinci imam Mehdî el-Muntazar’a dair olan bu Arapça kasidesi birkaç defa şerhedilmiş, Ahmed el-Menînî’nin şerhi el-Keşkûl’le birlikte basılmıştır (Bulak 1288).

6. Vüṣûlü’l-aḫyâr ilâ uṣûli’l-aḫbâr (Kum 1401).

Farsça Manzum Eserleri. 1. Nân ü Ḥalvâ (Tahran 1303; İstanbul 1268, 1282 taşbaskı).

2. Şîr ü Şeker (İstanbul 1282 taşbaskı; Tahran 1303).

3. Nân ü Penîr (İsfahan 1328; Kahire 1347).

4. Mûş u Gürbe (Kahire 1347). Nân ü Ḥalvâ, Şîr ü Şeker, Nân ü Penîr mesnevileri ile Mûş u Gürbe adlı mensur mizahî eseri külliyatı içerisinde basıldığı gibi (Tahran 1341 hş.), ayrı veya birkaçı bir arada olmak üzere de yayımlanmıştır. Farsça şiirleri Gulâm Hüseyn-i Cevâhirî tarafından derlenerek Külliyyât-ı Eşʿar ü Âs̱âr-ı Fârsî-yi Şeyḫ Bahâʾî ve Külliyyât-ı Şeyḫ Bahâʾüddîn Muḥammed el-ʿÂmilî adlarıyla (Tahran 1336, 1341 hş.) yayımlanmıştır (eserleri için bk. Kays Âl-i Kays, III, 403-425).

BİBLİYOGRAFYA

Âmilî, Külliyyât (nşr. Gulâm Hüseyn-i Cevâhirî), Tahran 1341 hş.

İskender Bey Münşî, Târîḫ, I, 155-157; II, 967-968.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 440-445.

Hür el-Âmilî, Emelü’l-ʿâmil (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Bağdad 1385, I, 155-160.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, II, 382-396.

Saîd Nefisî, Aḥvâl ü Eşʿâr-i Fârsî-yi Şeyḫ Bahâʾî, Tahran 1316 hş.

Serkîs, Muʿcem, II, 1262-1264, 1808-1809.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 595-597.

Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-i Devre-i İslâmî, Tahran 1365, s. 170-172.

A. Hayyâmpûr, Ferheng-i Süḫanverân, Tebriz 1340 hş., s. 91.

Hânbâbâ, Fihrist.

Ali Abdullah ed-Difâ‘, el-ʿUlûmü’l-baḥte fi’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye, Beyrut 1403/1983, s. 279-293.

Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, III, 397-428.

Abdullah Ni‘me, Felâsifetü’ş-Şîʿa ḥayâtühüm ve ârâʾühüm, Beyrut 1987, s. 446-465.

DMF, II, 1522.

Ş. Y. – A. A, “Âmilî”, İA, I, 405-406.

“al-ʿĀmilī”, EI² (Fr.), I, 448-449.

[İdare], “Riyâżiyyât”, UDMİ, XIV/1, s. 273-274.