AMR b. ÂS

Kureyş kabilesinin Sehm koluna mensuptur. Mekke’de doğdu. Müslüman olmadan önce Mekke’nin ticaret ve siyaset hayatında önemli bir yeri vardı. Dış ülkelere yaptığı ticarî seyahatler sırasında Habeşistan Hükümdarı Necâşî ile dost oldu. Bundan dolayı Habeşistan’a hicret eden müslümanlara sığınma hakkı tanınmayıp iade edilmeleri için Mekke şehir devleti adına elçi olarak Necâşî’ye gönderildi. Ebû Süfyân başkanlığındaki ticaret kafilesinde bulunduğundan Bedir Savaşı’na katılamadı. Uhud ve Hendek savaşlarında Kureyş ordusunun süvari birliklerine kumanda etti. Mekke fethinden önce 1 Safer 8 (31 Mayıs 629) tarihinde müslüman oldu.

Bazı araştırmacılar, onun Kureyş’in hezimetini ve müslümanların başarılarını görerek sırf siyasî maksatla ve istikbal endişesiyle İslâmiyet’i kabul ettiğini iddia ederler; hatta A. J. Wensinck, “Güya Amr’ın ihtidâsı da Habeşistan’da, hıristiyan Necâşî’nin tesiri ile olmuş imiş!” (bk. İA, I, 412) diyerek bu konudaki rivayetleri hafife almak isterse de bu tür iddia ve ithamlar, Necâşî Ashame gibi hıristiyan bir hükümdarın önce İslâmiyet’e sempati ile bakmasına, sonra da müslüman olmasına gönüllerinin razı olmayışından kaynaklanmaktadır. Dostu Necâşî’nin Amr’ı müslüman olmaya teşvik ettiği, onun da İslâmiyet’i kabul ettiğine dair rivayetler iddia edildiği gibi asılsız değildir (bk. Zehebî, III, 59-63; Sââtî, XXI, 133-139; XXII, 338-339).

Amr’ın askerî ve siyasî kabiliyetini, bilgi ve cesaretini gören Hz. Peygamber, Zâtüsselâsil seriyyesinde Ebû Bekir, Ömer, Ebû Ubeyde gibi daha önce müslüman olmuş ashabın başına onu kumandan tayin etti; daha sonra da İslâmiyet’i tebliğ etmek ve vergi toplamak üzere Uman’a gönderdi. Hz. Peygamber vefat ettiği zaman o bu görevle Uman’da bulunuyordu. Resûlullah’ın vefat haberini alınca Medine’ye geldi; Hz. Ebû Bekir’e yapılan biat merasimine katıldı ve mescidde onun halifeliğini teyit eden bir konuşma yaptı. Hz. Ebû Bekir döneminde küçük bir askerî birliğin başında Güneydoğu Filistin’e gönderildi ve bölgenin fethinde büyük rolü oldu. Ecnâdeyn ve Yermük savaşlarına katıldı. Hz. Ömer zamanında Filistin’i kesin olarak İslâm hâkimiyeti altına aldı. Kudüs halkının şehri Halife Ömer’e teslim etmelerini sağlayan da odur. Amvâs’ta çıkan vebada aldığı tedbirlerle İslâm ordusunun toptan yok olmasını önledi. Hz. Ömer’e Mısır fethinin stratejik açıdan zaruri olduğunu, Filistin ve Suriye bölgesinde mağlûp olan Bizans kumandan ve askerlerinden bir kısmının Mısır’a kaçtıklarını ve her an Mısır tarafından bir tehlike gelebileceğini söyleyerek onu bu ülkenin fethine ikna etti. Muharrem 19’da (Ocak 640) 4000 kişilik bir süvari birliğiyle sınır kasabası Feremâ’yı aldıktan sonra Zübeyr b. Avvâm kumandasındaki 5000 kişilik takviye kuvvetlerinin de yardımıyla Aynişems’te güçlü Bizans ordusunu imha etti. Buradan Babilon Kalesi üzerine yürüdü ve yedi aylık bir kuşatmadan sonra bu müstahkem kaleyi fethetti. Daha sonra İskenderiye’yi teslim alarak Mısır’a hâkim oldu (21/642). Bu başarılarından dolayı haklı olarak “Mısır fâtihi” unvanını aldı ve bu yeni eyalete vali tayin edildi.

Amr b. Âs Mısır’da askerî faaliyetler yanında idarî ve iktisadî düzenlemeler de yaptı. Bayındırlık alanında da ciddi teşebbüslerde bulundu; Fustat şehrini kurdu ve kendi adıyla anılan camiyi inşa etti. Firavunlar’ın yaptırdığı eski kanalı yeniden açtırdı ve Nil nehri kıyısındaki Babilon ile Kızıldeniz sahilindeki Kulzüm (Süveyş) Limanı’nı birbirine bağladı. “Halîcü emîri’l-mü’minîn” adı verilen bu su yoluyla Halife Ömer’e yirmi gemi yükü erzak gönderdi.

Hz. Ömer’in yaralanması sırasında Medine’de bulunuyordu. Şûraya seçilme arzusu halife tarafından uygun görülmedi. Hz. Osman halife olduktan sonra Mısır valiliğine bir süre daha devam etti ve bir ara Bizanslılar tarafından işgal edilen İskenderiye’yi geri aldı (25/646). Malî işleri yürütmek üzere Mısır’a tayin edilen Hz. Osman’ın süt kardeşi Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh ile anlaşamadıkları için Mısır valiliğinden azledildi (27/648); bundan dolayı çok müteessir oldu ve hoşnutsuzluğunu her vesile ile dile getirdi.

Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle sonuçlanan isyan hareketlerini Amr’ın desteklediği yolundaki rivayetler (bk. A. J. Wensinck, İA, I, 413) doğru değildir. Hatta bu iddiaların tam aksine, Taberî onun olaylara karışmamak için Medine’yi üzüntü içinde terkettiğini, Hz. Osman’ın vefat haberini aldığında hıçkıra hıçkıra ağladığını kaydeder. Hz. Ali’nin halifeliğine başlangıcından itibaren karşı çıktıysa da hadiselere karışmayıp ortalığın yatışmasını bekledi. Ancak Cemel Vak‘ası’ndan sonra, Hz. Osman’ın intikamını almak üzere Muâviye b. Ebû Süfyân’ın saflarına katıldı ve ona büyük destek sağladı. Hz. Ali ile Muâviye arasındaki ihtilâf diplomatik yollarla çözülemeyince, Suriye ordusunu Hz. Ali’ye karşı savaşa hazırlamak için büyük gayret sarfetti. Sıffîn Savaşı’nda Şam süvari birliklerinin kumandanıydı. Savaş boyunca safların tanzimi ve mevzilerin hazırlanmasıyla bizzat meşgul oldu. Suriye birlikleri mağlûp olmak üzereyken orduda mevcut Kur’an sahifelerini mızraklara taktırarak her iki tarafı da Kur’an’ın hükmünü kabule çağırdı. Bu teklifin benimsenmesi üzerine, taraflar aralarındaki ihtilâfı Kur’an ve Sünnet’e göre çözümlemek için iki hakem seçmeye karar verdiler. Hz. Ali Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’yi, Muâviye de Amr b. Âs’ı hakem tayin etti. Kur’an ve Sünnet’e uygun bir şekilde hüküm vereceklerini taahhüt eden hakemler Ramazan 37’de (Şubat 658) Kûfe ile Şam arasındaki Ezruh’ta bir araya geldiler. Amr ile Ebû Mûsâ’nın buradaki müzakereleri ve varılan sonuç ile ilgili rivayetler oldukça karışıktır. Genellikle kurnaz bir politikacı olarak bilinen Amr’ın, Ebû Mûsâ’ya hile ile Hz. Ali’yi halifelikten azlettirip Muâviye’yi halife ilân ettiği görüşü yaygındır. Bu olaydan sonra kendisini daha güçlü hisseden Muâviye, Amr Şam’a dönünce halifeliğini ilân etti. Bu arada Amr b. Âs askerleriyle Mısır’a girerek Hz. Ali’nin valisi Muhammed b. Ebû Bekir’i mağlûp edip öldürttü ve bölgenin idaresini yıllar sonra Muâviye’nin valisi sıfatıyla yeniden ele aldı (38/658); ölümüne kadar da bu görevde kaldı.

Hz. Ali’yi, Muâviye’yi ve Amr’ı öldürmek üzere harekete geçen üç Hâricî’den Zâzeveyh, suikast günü Amr’ın rahatsızlığı sebebiyle sabah namazını kıldırmakla görevlendirdiği Hârice b. Huzâfe’yi Amr zannederek hançerledi. Amr b. Âs bu hadiseden üç yıl sonra, Mısır’da bir ramazan bayramı günü doksan yaşını aşmış olduğu halde vefat etti ve oğlu Abdullah tarafından defnedildi.

Araplar’ın meşhur dört dâhisinden biri kabul edilen Amr b. Âs zeki, son derece cesur, iyi bir hatip ve şair, kabiliyetli bir idareci idi. Onun bu yönlerini takdir eden Hz. Ömer, “Amr dünyada kaldıkça hep idareci olmalıdır” derdi. Hz. Peygamber’den ve Âişe’den hadis rivayet etmiş olup rivayetlerinin tamamı, mükerrerleriyle birlikte kırk kadardır. Bunlardan üçü hem Buhârî hem de Müslim’de, ayrıca biri Buhârî’de, ikisi de Müslim’dedir. Kendisinden rivayette bulunanlar arasında oğlu Abdullah, Ebû Osman en-Nehdî, Kays b. Ebû Hâzim ve Urve b. Zübeyr de bulunmaktadır. Bazı beyitleri Arap edebiyatında örnek (şâhid) olarak kullanılan güzel şiirler de söylemiştir (bk. Sezgin, II, 284).

BİBLİYOGRAFYA

İbn İshak, es-Sîre, s. 148-149, 194-197.

İbn Hişâm, es-Sîre, III, 276-278.

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, II, 67, 69, 160; III, 259-261; IV 254-261.

Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, VI, 303.

el-İmâme ve’s-siyâse, I, 86-88, 95-97, 101-102, 116-118.

Belâzürî, Ensâb, I, 170, 312.

Ya‘kūbî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), III, 29-31; IV, 239, 558-559.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Meynard), IV, 402.

İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd, IV, 345-348.

İbn Abdülber, el-İstîʿâb, II, 512-515.

Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, el-ʿAvâṣım mine’l-ḳavâṣım (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb), Kahire 1399, s. 177-178.

İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe, IV, 246-248.

a.mlf., el-Kâmil, III, 81-88, 149-150, 155-156, 163-164, 274-276, 331-333, 354-357, 407.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, III, 5477.

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 170, 253-273, 282-284.

İbn Hacer, el-İṣâbe, III, 2-3.

Sezgin, GAS, II, 284.

Sââtî, el-Fetḥu’r-rabbânî, XXI, 133-139; XXII, 338-339.

Abbas Mahmûd el-Akkād, el-ʿAbḳariyyâtü’l-İslâmiyye (el-Mecmûʿatü’l-kâmile içinde), Beyrut 1986, IV, 11-196.

Bedri Muhammed Fehd, “ʿAmr b. el-Âṣ”, el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, XXVIII, Bağdad 1986, s. 66-74.

Michael Lecker, “The Estates of ʿAmr b. al-ʿAs in Palestine: Notes on a New Negeu Arabic Inscription”, BSOAS, LII/1 (1989), s. 24-37.

Ronart, CEAC, s. 40.

A. J. Wensinck, “Amr”, İA, I, 412-413.

a.mlf., “ʿAmr b. al-ʿÂṣ”, EI² (Fr.), I, 464.