ANGIOLELLO, Giovanni Maria (ö. 1525) Esir düştüğü Osmanlı ülkesinde uzun süre kalan ve Şark âlemi hakkında çeşitli eserler kaleme alan Venedikli yazar.
Müellif: Mahmut H. Şakiroğlu
1451 yılı civarında Vicenza’da doğdu. Soylu bir aileye mensuptur. Fâtih Sultan Mehmed’in Eğriboz kuşatması sırasında (1470) kardeşi Francesco ile birlikte Türkler’e esir düştü. Kardeşi idam edildi, kendisi ise İstanbul’a getirilerek Fâtih’in oğlu Şehzade Mustafa’nın yanına verildi. Şehzade Mustafa’nın Konya’da ikameti dolayısıyla bir müddet orada kaldı ve şehzadenin Akkoyunlular’a karşı yaptığı bazı savaşlara katıldı. Şehzade Mustafa’nın ölümünden (1474) sonra İstanbul’a getirildi. Burada bazı devlet hizmetlerinde bulundu ve maliye ile ilgili önemli bir dairede görev yaptı. 1475-1481 yılları arasında hizmet gördüğü bu dairede özellikle para konularındaki bilgisiyle dikkati çekti. Ayrıca Fâtih’in Kırım, Arnavutluk, Boğdan ve Bosna seferlerine şahit oldu. Fâtih’in vefatından sonra II. Bayezid’in hizmetine girdiyse de 1488’de ülkesine döndü. Bu dönüşünün sebebi hakkında eserlerinde bilgi vermemektedir.
Angiolello ülkesine döndükten bir süre sonra İran’a gitti (1507) ve orada yedi yıl kaldı. Ancak onun Venedik Cumhuriyeti’nin elçisi olarak mı, yoksa bir tüccar kimliğinde mi İran’a gittiği kesin olarak bilinmemektedir. Daha sonra memleketine döndüğü ve hayatının son yıllarını doğduğu yer olan Vicenza’da geçirdiği sanılmaktadır. Hareketli bir hayat süren ve Rönesans dönemi aydın tipinin örneği olan Angiolello’nun, bir müsteşrik veya Türkolog olmamakla beraber, doğrudan doğruya müşahedeye dayanan eserleri birinci elden kaynak değerine sahiptir. Kaldığı ve dolaştığı ülkelerin dillerini öğrenmesi ve ileri gelen devlet adamlarıyla görüşmesi, verdiği bilgilerin değerini daha da arttırmaktadır.
Angiolello’nun en önemli eseri Historia Turchesca (Türk tarihi) adını taşır. 1300 yılından başlayan eserin ilk kısmında bazı yanlışlık ve tutarsızlıklar olmasına rağmen özellikle kendi müşahedelerine dayanan bölümler oldukça değerlidir. Eserin kıymeti XIX. yüzyılda anlaşılmış ve daha sonra çeşitli araştırıcılar tarafından yeniden ele alınmıştır. Ciddi olarak I. Ursu tarafından daha başka kaynaklardan da istifade ile tamamlayıcı notlar konularak Romanya’da yayımlanmıştır (1909). Böylece Fâtih Sultan Mehmed, II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim devirleri Osmanlı tarihi ile aynı dönem İran tarihi için birinci elden bir kaynak eser ortaya çıkarılmıştır. Ancak filolojik özelliklere dikkat edilmediği ve sonradan başka yazmaları da ele geçtiği için, bu neşir İtalyan tarihçilerin ve bilhassa Venedik tarihi üzerinde çalışanların dikkatini pek çekmemiştir. Eser Türk Tarih Kurumu tarafından Kâzım Neki’ye tercüme ettirilmişse de henüz neşredilmemiştir. Diğer eseri Viaggio di Negroponte de (Eğriboz seyahatnâmesi) yayımlanmıştır (haz. Cristina Bazzolo, Vicenza 1982). Bu eserde müellif Eğriboz savaşının son günlerinden başlayıp esir edilişini ve İstanbul’a getirilişini anlattıktan sonra İstanbul, Osmanlı sarayı, hükümet ve ordu sistemi hakkında bilgiler verir. Uzun zaman bilinmeden kalan bir eseri de İslâm dini hakkında yaptığı veya yaptırdığı tercümelere dayanmaktadır. “Hz. Muhammed’in Vasiyetnamesi” olarak tanınan bu eser, herhangi bir değeri olmamakla birlikte, Avrupa’da İslâm âlemi hakkında belirli bir dönemin bilgi ve düşünce düzeyini göstermesi bakımından önemlidir.
Yazarın Osmanlı tarihi dışında, bilhassa Uzun Hasan ile ilgili olan Breve narratione della vita et fatti di Ussuncassano re di Persia (Vicenza 1490) (İran’da Uzun Hasan’ın hayatı ve faaliyetlerinin kısa hikâyesi) adlı eseri daha çok tanınmıştır. Orijinal nüshası bulunamayan eser, Giovan Battista Ramusio tarafından derlenen coğrafyacılar ve seyyahlar külliyatı (Navigationi et viaggi raccolti gia da M. Giovanni Battista Ramusio et con molti et vaghi discorsi da lui in molti luoghi dichiarati et illustrati, I-II, Venedik 1563, 1606; tıpkıbasım, Amsterdam 1967; yeni matbaa harfli neşri Torino 1980) içinde yer aldığından bilinmektedir. Eser ayrıca İtalyan seyyah ve coğrafyacılarına ait eserlerin tercümelerini ihtiva eden Hakluyt serisi içinde İngilizce’ye de çevrilmiştir: “A Short Narrative of the Life and Acts of the King Ussun-Cassano, by Giovan Maria Angiolello”, Travels in Persia (London 1873).
BİBLİYOGRAFYA
G. Angiolello, Historia Turchesca: 1300-1514 (nşr. I. Ursu), Bucuresti 1909.
a.mlf., Il Sultano e il Profeta di Giovan Maria Angiolello, memorie di uno schiavo vicentino divenuto tesoriere di Maometto II il Conquistatore (haz. J. G. Dalle Mese), Milano 1985, s. 249.
J. Reinhard, Angiolello, historien des Ottomanes et des Persans, Besançon 1913.
a.mlf., Essai sur J. M. Angiolello, Anger 1913.
a.mlf., Edition de J. M. Angiolello Les manuscrits Inédits, Besançon 1913.
G. Wiel, “Ein verschollener Wiegendrucke von Gio. Maria Angiolello”, Westöstliche Abhandlungen, Rudolf Tschudi zum siebzigten Geburstag überreicht, Wiesbaden 1954, s. 304-314.
P. Donazzolo, I viaggiatori veneti minori, Studio bio-bibliografica, Roma, ts., s. 44-47.
I viaggi in Persia degli ambasciatori veneti Barbaro e Contarini, Roma 1973, s. 267, 272, 282-283, 294, 299, 301.
P. Preto, Venezia e i Turchi, Firenze 1975, s. 17-18, 98, 246-248, 250.
I. Ursu, “Uno Sconosciuto storico veneziano del secolo XVI (Donato da Lezze)”, Nuovo Archivio Veneto, XIX, Venezia 1910, s. 5-54.
Di Lenna, “Ricerche intorno allo storico Giovan Maria Angiolello (degli Angiolelli) patrizio vicentino (1451-1525)”, Archivio Veneto-Tridentino, V, Venezia 1924, s. 1-56.
G. Mantese, “Aggiunte e correzioni al profilo storico del viaggiatore vicentino Gio. Maria degli Angiolelli”, Archivio Veneto, CXXI, Venezia 1962, s. 5-17.
Agostino Pertusi, “I primi Studi in occidente sull’origine e la potenza dei Turchi”, Studi Veneziani, XII, Venezia 1970, s. 480.
F. Babinger, “Angiolello degli Angiolelli Giovanni Maria”, Dizionario Biografico degli Italiani, III, Roma 1961, s. 277.
L. Olivato, “Giovan Maria Angiolello, un vicentino tra i Turchi nel Rinascmento”, Il Veltro, XXIII/2-4, Roma 1979, s. 143-148.
Stefan Yerasimos, “Giovan Maria Angiolello ve İstanbul’un Fethinden Sonraki İlk Tasviri”, TT, sy. 58 (1988), s. 34-41.
TA, III, 24.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 196-197 numaralı sayfalarda yer almıştır.