ARBERRY, Arthur John (1905-1969) İngiliz şarkiyat âlimi.
Müellif: Tevfik Rüştü Topuzoğlu
İngiltere’de Portsmouth şehrinde doğdu, daha küçükken anne ve babasından edebiyat zevki alan Arberry, 1924’te Cambridge Pembroke Koleji’nin Eski Yunan ve Latin Edebiyatı Bölümü’ne girdi; gösterdiği başarı üzerine Arapça ve Farsça öğrenmeye yöneltildi. 1927 yılında Arapça öğrencisi iken R. A. Nicholson ile tanışıp onun öğrencisi ve en yakın dostu oldu; tasavvufa merak duyması da Nicholson’ın tesiriyle başlamıştır.
1932’de Kahire Üniversitesi’nin Eski Yunan ve Latin Edebiyatları Bölümü başkanlığını üstlendi. Bu arada Filistin, Lübnan ve Suriye’ye gidip yapacağı çalışmalar için malzeme topladı. 1934’te C. A. Storey’den boşalan Londra India Office Kütüphanesi’nde vazife aldı. Âlim bir kütüphaneci olarak buradaki verimli çalışmalarına devam ederken 1939’da Savunma Bakanlığı’nın Liverpool’daki Posta Sansür Dairesi’ne ve altı ay sonra da Londra’da Enformasyon Bakanlığı’nda bir göreve tayin edildi. Bu sıralarda Arberry’nin Doğu’yu Batı’ya tanıtma işini hayatının sonuna kadar bir vazife edinmeye karar verdiği anlaşılmaktadır. Nitekim son görevi sırasında topladığı bol malzemeye dayanarak İslâmiyet’le ilgili çok sayıda kitap hazırladı. Bu hususta kendisi şöyle demektedir: “Doğu ve Doğu halkı hakkındaki gerçek, Batılı’nın zihnine yerleştirilmeden önce, bir yığın saçmalıklar, yanlış anlamalar ve kasıtlı yalanların ortadan kaldırılması gerekir. Bu temize çıkarma işlemini yerine getirmek vicdan sahibi bir şarkiyatçının vazifesinin bir parçasıdır. Ancak bu araştırmacı hiçbir zaman bunun kolay ve mükâfatı bol bir iş olduğunu zannetmemelidir.” Arberry’nin bu hususta gösterdiği şahsî gayreti ortaya koyan doksan civarında kitap ile yetmişten fazla makale ve çeşitli neşriyatı bulunmaktadır. 1944’te V. F. Minorsky’nin emekliye ayrılması üzerine The School of Oriental and African Studies’e Farsça profesörü olarak tayin edildi, iki yıl sonra da aynı yerde Arapça Kürsüsü ve Ortadoğu Bölümü başkanlığına getirildi; ancak 1947’de Cambridge’de C. A. Storey’den boşalan kürsüye geçmesi sebebiyle burada kısa süre kaldı. 1950 yılı başlarında Kur’an’ın yeni bir tercümesini yapma görevini üstlendi ve bu büyük görevi yerine getirmeye çalışırken çektiği zahmet sebebiyle esasen pek düzenli olmayan sağlığı tamamen bozuldu. Bir ara Malta’ya dinlenmeye gitti; dinlenirken de adanın çeşitli resimlerini yaptı. 1960 yılında Cambridge’de Ortadoğu’nun modern sosyal ve politik gelişmeleri ile ilgilenen ve şimdi Faculty of Oriental Studies ile birleştirilmiş olan Middle East Centre’ı kurup ilk başkanı oldu. 1961’de Cambridge’de tavsiyesinin benimsenmesi üzerine Türkçe öğretimini başlattı; aynı şeyi Urdu dili için de yapmak istedi, ancak bu isteğini gerçekleştiremedi. Bunlardan başka Kahire ve Şam’daki Arap Dili akademilerinin ve İran Dili Akademisi’nin muhabir üyeliğini, UNESCO’nun tercüme komitesi ile Tahran’daki İngiliz-Fars Tetkikleri Enstitüsü’nün ikinci başkanlıklarını yaptı. Ayrıca kendisine birçok akademik unvan ve liyakat nişanı da verilmiştir. 1949’da İngiliz Akademisi’ne üye seçildi; Malta Üniversitesi kendisine 1963’te fahrî doktor unvanı verdi; 1964’te İran Şahı Rızâ Pehlevî onu en üst dereceden “nişân-ı dâniş” ile taltif etti.
Tefsir, hadis, tasavvuf, dil ve edebiyat başta olmak üzere çeşitli konularda eser vermiş olan Arberry en çok, manzum bir eseri yine manzum olarak tercüme etme yönüyle tanınmıştır. Çocukluğundan beri klasik edebiyatla meşgul olması ona nazım zevki kazandırmıştı. Neşredilmiş eserlerinin çokluğuna rağmen el yazısının ancak kendisi tarafından çözülebileceğini ifade edip onları bizzat daktilo eden, daima utangaç ve çekingen davranan, fertleri birbirlerine bağlı aile hayatını seven bir ilim adamıydı. Kitaplarından ve çalışmalarından alıkoyacağı için seyahatten çekinirdi; buna karşılık da çeşitli İslâm ülkelerinden birçok genç araştırmacı onun pek çok alandaki geniş bilgisinden faydalanmak için Cambridge’e akın ederlerdi.
Eserleri. Çok sayıdaki eserlerinden belli başlılarını telif, tercüme, neşir ve kataloglar olarak dört grupta toplamak mümkündür:
Telifler. An Introduction to the History of Sufism (London 1942); British Contributions to Persian Studies (London 1942); British Orientalists (London 1943); Sufism (London 1950); Revelation and Reason in Islam (London 1957); Classical Persian Literature (London 1958); The Legacy of Persia (Oxford 1953; Arapça tercümesi Türâs̱ü Fâris, Kahire 1959); Arabic Poetry (London 1965).
Tercümeler. Majnūn Laylā (Kahire 1933, Ahmed Şevkī’nin Mecnûn ve Leylâ’sının İngilizce’ye manzum tercümesi); The Mawāgif and Mukhātabat of al-Niffarī (London 1935, Nifferî’nin Kitâbü’l-Mevâḳıf ve Kitâbü’l-Muḫâṭabât’ının tercümesi); The Doctrine of the Sufis (Cambridge 1935, Kelâbâzî’nin Kitâbü’t-Taʿarruf’unun tercümesi); The Tulip of Sinai (Lahore 1947, İkbal’in Sînâ Lale’sinin tercümesi); Persian Psalms (Lahore 1948, İkbal’in Zebûr-i ʿAcem’inin tercümesi); The Rubaiyat of Jalal al-Din Rumi (London 1949); The Rubaiyat of Omar Khayyam (London 1951, 1952); Modern Arabic Poetry (London 1950, İngilizce manzum tercüme); The Ring of the Dove (London 1953, İbn Hazm’ın Ṭavḳu’l-ḥamâme’sinin tercümesi); The Mysteries of Selflessness (London 1953, İkbal’den tasavvufî şiirler); The Holy Koran (London 1953, bir mukaddime ve Kur’an’dan bazı sûrelerin tercümeleri); The Koran Interpreted (I-II, London 1955, Kur’an’ın tamamının İngilizce tercümesi). Bir önceki eserde Kur’an’ın Batı’da dikkatleri fazla çekmemesinin başlıca sebebi olarak mevcut tercümelerin yetersizliği ve orijinal metnin belâgat ve estetiğini yansıtmamalarını gösteren Arberry, yıllarca süren titiz bir çalışmayla bu tercümeyi yaptırmıştır. 1955’te New York’ta tek ciltlik bir neşri de yapılan bu eser 1964’te Oxford University Press’in World Classics adlı serisine dahil edilmiş ve 1964-1983 yılları arasında Amerika ve İngiltere’de dokuz baskısı yapılmıştır. The Seven Odes (Edinburgh 1957, yedi muallaka şairinden tercümeler); Tales from the Mesnevî (Londra 1961-1963, Mevlânâ’dan hikâyeler); Mystical Poems of Rumi (Chicago 1968, Mevlânâ’dan tasavvufî şiirler); Complaint and Answer (Lahore, ts., İkbal’in şiirlerinin İngilizce’ye manzum tercümesi).
Neşirler. Nifferî, Kitâbü’l-Mevâḳıf ve Kitâbü’l-Muḫâṭabât (Kahire 1934); Kelâbâzî, Kitâbü’t-Taʿarruf (Kahire 1934); Specimens of Arabic and Persian Palaeography (London 1939); Tirmizî, Kitâbü’r-Riyâża (Kahire 1947); Religion in the Middle East (I-II, Cambridge 1969).
Kataloglar. Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India Office (II/2 Sufism and ethics, Oxford 1936); Catalogue of the Library of the India Office (II/6 Persian books, Londra 1937); A Second Supplementary Handlist of the Muhammadan Manuscripts in the University and Colleges of Cambridge (Cambridge 1952); A Handlist of the Arabic Manuscripts in the Chester Beatty Library (I-VII, Dublin 1955-1964); A Catalogue of the Persian Manuscripts and Miniatures in the Chester Beatty Library (Dublin 1959-1962); The Koran Illuminated. A Hand-list of the Korans in the Chester Beatty Library (Dublin 1967).
BİBLİYOGRAFYA
Necib el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 136-138.
Bedevî, Mevsûʿatü’l-müsteşriḳīn, s. 5-8.
S. A. Skilliter, “Arthur John Arberry”, BSOAS, XXXIII (1970), s. 364-367.
R. B. Serjeant, “Professor Arthur John Arberry”, JRAS, sy. 1 (1970), s. 96-98.
G. M. Wickons, “Arthur John Arberry”, Proceedings of the British Academy, sy. 58, London 1972, s. 355-366.
Mofakhar Hussain Khan, “English Translations of the Holy Qur’an: A Bio-bibliographic Study”, IQ, XXX/2 (1986), s. 87-88.
E. P. Elwell-Sutton, “Arberry”, EIr., II, 278-279.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 348-349 numaralı sayfalarda yer almıştır.