Aşçı İbrâhim Dede 1828’de İstanbul Kandilli’de dünyaya geldi. Süleymaniye Rüşdiyesi’ni bitirdikten sonra Rûznâmçe Kalemi’nde memuriyet hayatına atıldı (1846). Yirmi yaşında iken Kasımpaşa Mevlevîhânesi’ne devam etmeye başladı ve bir süre sonra Mevlevîliğe intisap ederek çile çıkardı. 1855 yılında Dördüncü Ordu rûznâmçeciliği göreviyle Erzurum’a gitti. Erzincan’da Nakşî-Hâlidî şeyhlerinden Terzi Baba unvanıyla tanınan Hayyat Vehbî’nin halifesi Şeyh Fehmi Efendi’ye intisap ederek Hâlidiyye tarikatına girdi. 1860’ta hilâfet ve icâzet aldı. 1867’de kendisine Aşçı Dede unvanı verildi. 1871’de memuriyetten istifa ederek İstanbul’a dönen Aşçı Dede aynı yıl Derviş Paşa’nın Şam’daki çiftliğine nâzır oldu. Bir süre sonra tekrar memurluğa dönmek isteyince Beşinci Ordu redif yoklamacılığı göreviyle yine Şam’a tayin edildi (1875). 1884’te İkinci Ordu Dördüncü Şube müdürü olarak Edirne’ye gitti. 1889’da Edirne Mevlevîhânesi şeyhi Hacı Ali Efendi’den sikke ve destar giydi. 1904’te emekliye ayrıldı ve İstanbul’a dönerek doğum yeri olan Kandilli’ye yerleşti. Aşçı Dede’nin Mecmua’nın sonunda yer alan otobiyografisinden 1906 yılında hayatta olduğu anlaşılmaktaysa da ölüm tarihi ve mezarı belli değildir.
Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 78-80) bulunan Aşçı İbrâhim Dede Mecmuası, 2000 sayfayı aşan üç büyük ciltten (I. c. 660 sayfa; II. c. 617 sayfa; III. c. 840 sayfa) meydana gelmektedir. Müellif Edirne’de bulunduğu yıllarda kaleme almaya başladığı hâtıralarının bir kısmını emekliye ayrılmadan bir süre önce maiyetindeki memurlardan birine temize çektirmiş, bazı yerlerini de şifahen dikte etmiştir. Eser klasik bir hâtırat niteliğinde olmayıp tasavvufî bilgilerle hâtıralar iç içe yer almaktadır. Meselâ I. cildin ilk sayfaları bir tasavvuf kitabı niteliğindedir. Aşçı Dede bu sayfalarda hakîkat-i Muhammediyye, ma‘rifetullah, peygamber ve velîlerin vasıfları ve ahlâkı, insân-ı kâmil, fenâfillâh makamı gibi meseleler üzerinde durur. Bir giriş mahiyetini taşıyan bu kısımdan sonra doğumundan ve ailesinden başlayarak otobiyografisini anlatmaya başlar. Bundan sonraki sayfalarda hâtırat ve tasavvuf birlikte yer alır: Babası, büyük babası, Şehzadebaşı’nda mektebe gidişi, aşkın tarifi, evlenmesi, Mevlevîliğe intisabı, semâ çıkarması, semâ hakkında bilgiler, levlâke sırrı, Bâyezîd-i Bistâmî’nin şathiyesi, arş, kürsî vb. yaklaşık 200 sayfa tutan bu bilgilerden sonra tekrar hâtıralara dönülür. Yazımı Zilhicce 1317’de (Nisan 1900) tamamlanan I. cilt, Erzincanlı Seyyid Fehmi Efendi’nin ölümünün (1298/1881) anlatıldığı bölümle sona erer. Aynı şekilde devam eden II. cilt Rebîülâhir 1318’de (Ağustos 1900), III. cilt ise 1322’de (1904) tamamlanmıştır.
Aşçı İbrâhim Dede Mecmuası, XIX. yüzyılda yaşayan bir dervişin hâtıralarını ihtiva eden eser olmaktan öte o dönemdeki Osmanlı toplum hayatını çok geniş açıdan yansıtan bir ayna gibidir. İstanbul’daki tekke ve tasavvuf hayatını anlatan sayfalardan yine İstanbul’dan Erzincan ve Erzurum’a, oradan Şam ve Hicaz’a, Hicaz’dan Edirne’ye kadar bütün ülke coğrafyası gözler önüne serilmektedir. Eser bu bakımdan bir seyahatnâme olarak da nitelendirilebilir. Tasavvuf merkez olmak üzere bürokratik hayat, askerî ve siyasî tarih, edebiyat tarihi ve sosyoloji bakımından çok canlı gözlemlere dayanan eserin Osmanlılar’ın son döneminde yaşayan orta seviyede bir memur tarafından kaleme alınmış olması da ayrıca dikkat çekicidir.
Taşıdığı öneme karşılık Türkiye’de pek tanınmayan ve ilmî araştırmalarda kullanılmayan Aşçı İbrâhim Dede Mecmuası üzerinde Almanya’da Marie Luise Bremer tarafından Die Memoiren des türkischen Derwischs Aşçı Dede İbrāhīm adıyla bir doktora çalışması yapılmıştır (Bonn Philosophisches Fakultät, 1959). Reşat Ekrem Koçu eserin 125 sayfalık bir özetini hazırlayarak, Geçen Asrı Aydınlatan Kıymetli Vesikalardan Bir Eser: Hatıralar, Aşcıdede Halil İbrahim başlığıyla yayımlamıştır (İstanbul 1960).
BİBLİYOGRAFYA
Aşçı İbrâhim Dede Mecmuası, İÜ Ktp., TY, nr. 78-80, I-III.
Carter V. Findley, “Social Dimensions of the Dervish Life, as Seen in the Memoirs of Aşçı Dede Halil İbrahim”, Economie et Sociétés dans I’Empire Ottoman, fin du XVIIIe-début du XXe siècle (ed. J. L. Bacqué Grammont – P. Dumont), Paris 1983, s. 129-149.
B. Lewis, “Marie Luise Bremer: Die Memoiren des türkischen Derwischs Aşçı Dede İbrāhīm”, BSOAS, XXIV (1961), s. 589.
M. L. van Ess-Bremer, “Fehmī”, EI2 (İng.), II, 878-879.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 546-547 numaralı sayfalarda yer almıştır.