İçinde Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin alemdarı olduğu kabul edilen Câbir b. Abdullah (veya Câbir b. Semüre) el-Ensârî’nin makamı bulunduğundan buraya Hazreti Câbir Camii de denilmektedir. Aslının, önceleri havârilerden Markos ve Petros’a ithaf edilerek V. yüzyılda yapılmış bir kilise olduğu sanılırken sonraları buranın IX. yüzyılda İmparator Theophilos’un (829-842) kızı Tekla’nın Azize Tekla adına yaptırdığı kilise ile aynı olduğu ileri sürülmüştür. 1059’da İmparator II. İsaakios Komnenos tarafından muhteşem surette tamir ve tezyin ettirilen mâbedi fetihten bir süre sonra Sadrazam Koca Mustafa Paşa camiye çevirmişse de, 953 (1546) tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri’nde genellikle büyükçe her hayrat ayrı olarak yer alırken bu cami, Mustafa Paşa’nın İstanbul’un başka bir semtindeki diğer camii (Koca Mustafa Paşa Camii) ile birlikte kaydedilmiştir. Türk devrinde binanın örtü sistemi değiştirilerek bütünüyle yeniden düzenlenmiş, bu arada Türk mimari üslûbundaki şimdiki basık kubbe yapılmış ve yeni pencereler açılmıştır. 1729 Balat yangınında ne derecede zarar gördüğü bilinmeyen caminin avlusu yoktur. Girişi karşısında Şatır Hasan Ağa tarafından 1104’te (1692-93) bir çeşme yaptırılmıştır. Geç bir devirde inşa edilen ahşap son cemaat yerinden geçilen esas mekân ise bir haç biçimindedir. Kilise apsis çıkıntısının sağındaki hücre, Hz. Câbir makam-türbesi olmuştur. 1894 zelzelesinde kısmen yıkılan minaresi sonraki yıllarda taş külâhlı olarak yenilenmiştir. Klasik üslûptaki mihrap apsis eksenine eklenmiştir. Geç devirde yapılan minber, kürsü, mahfil gibi ahşap kısımlar ise herhangi bir sanat değerine sahip değildir.
BİBLİYOGRAFYA
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 366-367.
Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 167.
A. Süheyl Ünver, İstanbul’da Sahâbe Kabirleri, İstanbul 1953, s. 21-22.
Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of İstanbul, Pennsylvania 1976, s. 15-22.
W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tübingen 1977, s. 82-83.
Semavi Eyice, “Atik Mustafa Paşa Camii”, İst.A, III, 1288-1297.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 67-68 numaralı sayfalarda yer almıştır.