ATIYA, Aziz Suryal

Kıptî bir ailenin çocuğudur. Nil’in Dimyat koluna birkaç mil mesafede el-Âişe köyünde doğdu. Tahsil hayatını Kahire’de tamamladıktan sonra İngiltere’ye gitti ve Liverpool Üniversitesi’nde Haçlı seferleri üzerine ilk eserini yazdı. O tarihe kadar sekiz Haçlı seferinin dışında tutulan, birleşmiş Avrupa kuvvetlerinin XIV. yüzyıl ve sonrasında Osmanlılar’a karşı açtıkları seferlerin aslında Haçlı seferlerinin uzantısı olduğu yolundaki tezi büyük ilgi gördü. İngiltere’den sonra Almanya’ya geçerek 1938’e kadar Bonn Üniversitesi’nde kaldı ve diğer önemli Avrupa üniversitelerinde de dersler verdi. II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Mısır’a döndü, Kahire ve İskenderiye üniversitelerinde tarih okuttu. 1953 yılı sonlarına kadar Mısır’da kaldığı bu devrede araştırma ve çalışmalarını Tûrisînâ’daki St. Catherine Manastırı’nda bulunan Kopt yazmaları üzerinde yoğunlaştırdı. Burada tesbit ettiği belgelerin mikrofilmlerini alarak önce İskenderiye’de, sonra Amerika’da kurduğu Kopt Araştırmaları Merkezi’nde ilim âleminin istifadesine sundu. Amerika’nın çeşitli üniversitelerinde ders verdikten sonra Utah’a yerleşti (1959) ve Utah Üniversitesi’nde Ortadoğu üzerine önemli bir araştırma merkezi kurdu. Burada, kendisinin de mensubu olduğu Mısır Hıristiyanlığı’nı bütün cepheleriyle tanıtmayı amaçlayan ve 4000 madde olarak planladığı Kopt Ansiklopedisi (The Coptic Encyclopedia) projesi üzerine çalışmaya başladı. 1991’de yayımlanacak olan bu ansiklopediyle ilgili çalışmalar tamamlanmak üzereyken 14 Eylül 1988’de öldü.

Eserleri. Doğu ve Batı kaynaklarını asıllarından inceleyebilmesi ve bunları karşılaştırmaktaki büyük başarısı, sahasında otorite olmasını ve kitaplarının çeşitli dillere tercüme edilmesini sağlamıştır. En önemli eserleri şunlardır: The Crusade of Nicopolis (London 1934, Türkçe tercümesi E. Uras, Niğbolu Haçlılar Seferi, Ankara 1956); The Crusade in the Later Middle Ages (London 1938; New York 1965); Le Monastère de St. Catherina du Mont Sinai (Kahire 1950); The Arabic Manuscripts and Scrolls Microfilmed at the Library of the Monastery of St. Catherine, Mount Sinai (Baltimore 1955, Arapça tercümesi C. Nesîm Yûsuf, el-Fehârisü’t-taḥlîliyye li-maḫṭûṭâti Ṭûri Sînâ el-ʿArabiyye, İskenderiye 1970); The Crusade, Historiography and Bibliography (Bloomington 1962); Crusade, Commerce and Culture (Bloomington 1962); Modernization in the Arab World: The Eastern Christian Churches (Cairo 1962); History of Eastern Christianity (London 1968); History of the Coptic Church (Cairo 1968); A Fourteenth Century Encyclopaedist from Alexandria. Critical and Analitical Study of al Nuwairy al Iskandarani’s “Kitab al-Ilmam” (Utah 1977).

Ayrıca İbn Memmâtî’nin Kitâbü Ḳavânîni’d-devâvîn’i (Kahire 1943) ile Muhammed b. Kāsım en-Nüveyrî el-İskenderî’nin Kitâbü’l-İlmâm fîmâ ceret bihi’l-aḥkâm ve’l-umûri’l-maḳḍiyye fî vaḳʿati’l-İskenderiyye (I-IV, Haydarâbâd 1968-1970) adlı eserlerini neşretmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Aziz Suryal Atiya, el-Fehârisü’t-taḥlîliyye li-maḫṭûṭâti Ṭûri Sînâ el-ʿArabiyye (trc. C. Nesîm Yûsuf), İskenderiye 1970, Giriş, s. 1-9.

P. E. Walker, “Aziz S. Atiya: A Biography”, Medieval and Middle Eastern Studies in Honor of Aziz Suryal Atiya (ed. S. A. Hanna), Leiden 1972, s. 5-8.

a.mlf., “A Bibliography of the Books and Articles of Professor Aziz Suryal Atiya”, a.e., s. 9-15.

A. R. Olpin, “Dr. Aziz S. Atiya and Utah”, a.e., s. 16-19.

D. T. Smart, “The Coptic Encyclopaedia Project”, The Middle East Center Newsletter, Salt Lake City 1986.

“ed-Doktor ʿAzîz fî süṭûr”, MMMA (Kahire), XXII/1 (1976), s. 169-171.