ATTÂR, Hasan b. Muhammed

Aslen Mağribli olup 1180’de (1766) Kahire’de doğdu. Attar olan babası önceleri onu yanında çalıştırmak istediyse de okuma hevesini dikkate alarak tahsiline Ezher’de devam etmesine izin verdi. Dinî ilimlerin yanı sıra astronomi, mühendislik, coğrafya ve tıpla da meşgul oldu. Fransızlar Mısır’ı işgal edince (1798) o zamanki âlimlerden çoğunun yaptığı gibi önce Asyût’a kaçtıysa da bir müddet sonra Kahire’ye dönerek Fransız ilim adamları ile tanıştı. Bu âlimlerden Fransızca ve modern ilimleri öğrendi, kendisi de onlara Arapça dersleri verdi. Daha sonra Suriye, Hicaz, Anadolu ve Rumeli’yi içine alan uzun bir seyahate çıktı. Arnavutluk’un İşkodra şehrinde evlenip oraya yerleşti. Mısır’a döndüğünde (1813) Ezher’e hoca tayin edildi. Ezher’de uzun yıllar okutulmayan Beyzâvî tefsirini büyük bir vukufla okutması sebebiyle birçok Ezher hocası onun tefsir derslerini takip etti. Mehmed Ali Paşa’nın takdir ve iltifatına mazhar olduğu için 1828’de kurulan Mısır’ın resmî gazetesi el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye’nin başyazarlığına getirildi. 1830’da Ezher şeyhliğine tayin edildi. Ölümüne kadar bu görevde kaldı.

Fransızca, Türkçe ve Arnavutça bilen Hasan el-Attâr öğrencilerine ana kaynaklara inmeyi, dilde, edebiyatta, ilimde düşünceyi ifade etme kısırlığından kurtulmayı öğretmeye çalışmış, okullarda modern ilimlerin okutulmasını tavsiye etmiştir. Mahmud Sâmi el-Bârûdî, Şevki ve Hâfız İbrâhim gibi şairlerin yetişmesine zemin hazırlamıştır. Talebesi Rifâa et-Tahtâvî yabancı diller okulunu onun teşvikiyle kurmuştur.

Eserleri. Din, dil ve müsbet ilimlerle ilgili olarak yazdığı, çoğu hâşiye tarzındaki yirmi kadar eserin belli başlıları şunlardır:

Dil ve Edebiyat. 1. Manẓûme fî ʿilmi’n-naḥv. Elli yedi mısrada nahiv kaidelerini öğretmeyi hedef alan bu didaktik manzume, ilki Kahire’de (1280) olmak üzere Mecmûʿu mühimmâti’l-mütûn adlı kitap içinde birçok defa basılmış ve Attâr’ın talebesi Hasan Kuveydir tarafından şerhedilmiştir.

2. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ezheriyye. Hâlid el-Ezherî’nin kendisine ait el-Ezheriyye adlı muhtasar nahiv kitabına yazdığı şerhin hâşiyesi olup Kahire’de basılmıştır (1307, 1315). Ezherî’nin Mûṣılü’ṭ-ṭullâb ilâ ḳavâʿidi’l-iʿrâb adlı şerhine de henüz basılmamış bir hâşiyesi vardır.

3. İnşâʾü’l-ʿAṭṭâr. Resmî ve gayri resmî yazışma ve mektup örneklerini ihtiva eden ve ilk defa Kahire’de tarihsiz bir taş baskısı yapılan eser 1243’ten (1827) 1315’e (1897) kadar Bulak, Kahire, Bombay ve İstanbul’da birçok defa basılmıştır.

4. Ḥâşiye ʿalâ metni’s-Semerḳandiyye. Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir el-Leysî es-Semerkandî’nin belâgat ilmine dair es-Semerḳandiyye adlı risâlesine yazdığı şerh olup 1288 ve 1309’da Kahire’de basılmıştır. Attâr ayrıca İbn Sehl el-İsrâîlî’nin şiirlerini bir araya getirerek Dîvânü İbn Sehl adıyla baskıya hazırlamış ve eser birkaç defa basılmıştır (Kahire 1279, 1302; Beyrut 1885).

Mantık. 1. el-Ḥâşiyetü’l-kübrâ ʿalâ Şerḥi Maḳūlâti’s-Sücâʿî. Ahmed es-Sücâî’nin kategorilere (makūlât) dair kitabına yazdığı bu büyük şerh, yine onun el-Ḥâşiyetü’ṣ-ṣuġrâ ʿalâ Maḳūlâti’s-Sücâʿî adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1282, 1303, 1328).

2. Ḥâşiye ʿalâ Maḳūlâti’l-Büleydî. Muhammed el-Büleydî’nin yine kategorilere dair Risâle fi’l-Maḳūlâti’l-ʿaşr’ine yazdığı bu şerh de Kahire’de basılmıştır (1328).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Şeyḫi’l-İslâm Zekeriyyâ el-Enṣârî ʿalâ metni Îsâġūcî fi’l-manṭıḳ. Esîrüddin el-Ebherî’nin Îsâġūcî adlı mantık kitabına Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından yapılan şerhin hâşiyesidir. 1321’de Kahire’de basılmıştır.

4. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’t-Tehẕîb. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserine Ubeydullah b. Fazl el-Habîsî’nin yazdığı Teẕhîb adlı şerhin hâşiyesi olup üçü bir arada Bulak (1296) ve Kahire’de (1318) basılmıştır.

Dinî İlimler. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl el-Maḥallî ʿalâ Cemʿi’l-cevâmiʿ. Tâceddin es-Sübkî’nin usûl-i fıkha dair Cemʿu’l-cevâmiʿ adlı eserine Celâleddin el-Mahallî’nin yazdığı şerhin hâşiyesi olup Kahire’de basılmıştır (I-II, 1316, 1358).

Attâr’ın bunlardan başka henüz neşredilmemiş eserleri de vardır. Bunlar arasında, Türkiye’de bulunduğu yıllarda Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin kesb görüşüne dair yazdığı Tuḥfetü ġarîbi’l-vaṭan fî taḥḳīḳi nuṣreti’ş-şeyḫ Ebi’l-Ḥasan’ı, Muhammed el-Mar‘aşî’nin münazara âdâbına dair kitabını şerhettiği Ḥâşiye ʿale’r-Risâleti’l-velediyye fî âdâbi’l-baḥs̱ ve’l-münaẓara’sı ve astronomiye dair Risâle fî keyfiyeti’l-ʿamel bi’l-usṭurlâb’ı zikredilebilir.

BİBLİYOGRAFYA

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1980, IV, 82-85.

Filib dî Tarrâzî, Târîḫu’ṣ-ṣıḥâfeti’l-ʿArabiyye, Beyrut 1913, I, 128-130.

Serkîs, Muʿcem, II, 1335-1337.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 301.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), IV, 232.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 285-286.

a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 204.

Brockelmann, GAL, II, 473; Suppl., II, 720.

Ömer ed-Desûkī, Fi’l-Edebi’l-ḥadîs̱, Kahire 1961, I, 41-43.

Şüyûḫu’l-Ezher (nşr. Vezâretü’l-İ‘lâm), Kahire, ts., s. 23-24.

Halîl Merdem Bey, Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿ (nşr. Adnân Merdem Bek), Beyrut 1977, s. 155-157.

G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Égypte du XIX^e siècle (1798-1882), Kahire 1982, II, 344-357, 614-617.

el-Ezherü’ş-şerîf fî ʿîdihi’l-elfî, Kahire 1403/1983, s. 245.

Akkād, ʿAbḳariyyü’l-ıṣlâḥ ve’t-taʿlîm el-üstâẕ el-imâm Muḥammed ʿAbduh, Kahire, ts., s. 51-64.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 220.

F. de Jong, “The Itinerary of Ḥasan al-ʿAṭṭār (1766-1835): A Reconsideration and its Implications”, JSS, XXVIII/1 (1983), s. 99-128.

“Attâr”, İA, II, 12-13.

H. A. R. Gibb, “al-ʿAṭṭār”, EI² (İng.), I, 755.