Aydan Okumuş. Yezd Atabegliği (1141-1318). Yüksek lisans tezi (2012)

Aydan Okumuş. Yezd Atabegliği (1141-1318). Yüksek lisans tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2012, XVII+97 s.

Özet

Bu tez şimdiye kadar derin bir akademik çalışmaya konu olmamış Yezd Atabegliği’nin (536-718/1141-1318) siyasî ve kültürel tarihini ihtiva etmektedir. Çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır.

Büveyhîlerin çöküş sürecine girmesiyle birlikte 398/1007-1008 yılında Batı İran’da (Rey ve Cibâl) ortaya çıkan Kâkûyîlerin varlığı, Gaznelilerin 420/1029 yılında Büveyhî hanedânını ortadan kaldırması ile birlikte tehlikeye girmiştir. Ancak bu sırada Gazneli Sultan Mahmûd’un ölmesi ve beraberinde gelişen birtakım olay Selçukluların ortaya çıkışına kadar Kâkûyîlerin varlıklarını devam ettirmelerine imkân vermiştir. Bu sırada Kâkûyî hanedânının kurucusu Alâuddevle Muhammed b. Dûşmânziyâr, 421/1030 yılında Yezd’i ele geçirerek bir süre burayı da hâkimiyeti altına almıştır.

Selçukluların genişleme politikası neticesinde 433/1041-42 yılında Rey’i zapt etmeleri üzerine Kâkûyîler, Selçuklulara bağlı kalarak bir süre daha Cibâl’de kalmayı başarmışlardır. Ancak Kâkûyîlerin zaman zaman Selçuklulara karşı değişen politikalar izlemesi, Selçuklu kuvvetlerinin önce Hemedân ve çevresindeki Kâkûyî hâkimiyetine son verip (437/1045-46) ardından da İsfahân’ın (433/1051-52) kesin olarak ele geçirilmesine neden olmuştur. Bundan sonraki süreçte Yezd’de kendilerine yer bulabilen Kâkûyîler, 536/1141 yılında yerlerini Yezd Atabeglerine bırakıncaya kadar Selçukluların vassalı olarak yaklaşık bir asır ayakta kalmayı başarmışlardır.

536/1141 yılında Kâkûyî hanedânı üyesi Alâuddevle Ebû Kâlîcâr II. Gerşâsp b. Ali’nin Selçuklu sultanı Sencer’in saflarında Karahitaylara karşı savaşırken hayatını kaybetmesi üzerine Sencer, Yezd’in idaresini erkek çocuğu bulunmayan Alâuddevle Ebû Kâlîcâr II. Gerşâsp b. Ali’nin iki kızına teslim edip, kendi komutanlarından Rukneddin Sâm’ı da kızların atabegliğine tayin etmesiyle birlikte Yezd Atabegliği’nin temelleri atılmıştır. Bu tarihten sonra Yezd ve çevresine hâkim olan komşularının taht mücadelelerine karışarak ülke sınırlarını genişletmeyi amaçlayan Yezd Atabegleri, Moğolların gelişinden sonra eski güçlerini kaybetmiş ve 691/1291 yılında Yezd’in Moğolların idaresi altına girmesi üzerine Yezd Atabegleri şehirde görünüşte hüküm sürmeye başlamışlardır. Bir süre bu şekilde varlıklarını sürdüren Yezd Atabegliği’ne 718/1318 yılında Muzafferîler tarafından son verilmiştir.

Abstract

The purpose of dissertation is to analyse The Period of Atabaks of Yazd (536-717/1141-1318) which has not been studied detailed before. This study has been analysed mainly in four chapters.

Kakwayhid which have arised after the collapsing period of the Buyids, at west Iran (Ray and Jibal) entered a risky period after ruining of Buyids by Ghaznavids. But, with the death of Sultan Mahmud and a few more events gave a chance to them to live till arising of the Seljug Sultanate. And in that period, the former of the Kakwayhid which is called Alâ al-Dawla Muhammad b. Dushmânziyâr conqured Yazd and controlled this region for a little while.

Seljuks invaded Rey as a result of broadening policies of their borders and Kakwayhids managed to live in Jibal with sticking to Seljuks. With the flexiable policies of the Kakwayhids towards to Seljuks, Seljuks firstly terminated authority of the Kakwayhids around the ruling house and they took control of the Isfahan exactly. After that period Kakwayhids which found a place for themselves in Yazd, lived till leaving their places to Atabaks of Yazd in the year of 536/1141 as a vassal of Seljuks, for a century.

Alâ al-Dawla Abû Kâlîjâr II. Garshâsp b. Ali who is the member of the ruling house lost his life with making war Seljuks towards to Qara Kitay in the year of 536/1141. After that event, Sanjar, gave over the crown to the daughter?s of the Alâ al-Dawla Abû Kâlîjâr II. Garshâsp b. Ali. After a while, with assessing Ruk al-Dîn Sâm?ı who is the commander of Sanjar, to the atabakan of Alâ al-Dawla Abû Kâlîjâr Garshâsp Ali?s daughters, the period of Atabaks of Yazd have began. The Atabaks of Yazd which tries to expand it?s border with mixing into to crown fights of the other countries lost his power after the coming of the Mongols and with entering the under control of the Mongols in the year of 691/1291 they lost their power in the city. Yazd managed to live in this position for a while and then they were conqured by the Muzaffarids in the year of 718/1318.

s. 43: … İleride bahsedeceğimiz üzere anne tarafından Selçuklu sultanlarının soyundan geldikleri bilinen Yezd Atabeglerinin baba tarafından hangi soya mensup oldukları hakkında kaynaklarda bir bilgiye rastlanamazken, yalnızca Şebânkâre’î’nin eserinden bu atabeglerin Türk asıllı oldukları öğrenilmektedir. …