ÂYETULLAH

Şîa âlim ve fakihlerinden birinin veya bir kısmının ilmî bakımdan diğerlerinden daha üstün olduğu kanaatine varılırsa bunlara “âyetullāhi’l-uzmâ” denilir. Dinî ve ilmî bakımdan fazilet ve kemal sahibi olduklarına inanılan bu kişiler hakkında özellikle âyetullah unvanının tercih edilmesi, “âyet” kelimesinin Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın alâmet ve işareti gibi mânalarda kullanılmasından ve bunların ilâhî hakikatlerin tercümanı olarak kabul edilmelerinden ileri gelmektedir. Halkın şer‘î ve dinî vazifelerini amelî konularda yetki sahibi olan bu kimselerin sözlerine göre yerine getirmelerinden dolayı bunlara “merci-i taklîd” veya “müctehid-i mukalled” de denilmektedir.

Şiîler’de âyetullah unvanı ilk defa Allâme el-Hillî diye bilinen Hasan b. Yûsuf b. Ali b. Mutahhar (ö. 726/1325) için kullanılmıştır. Nitekim el-Bâbü’l-ḥâdî ʿaşer ve Nehcü’l-müsterşidîn adlı eserlerinin mukaddimesinde Allâme Hillî’den bahseden Cemâleddin Mikdâd b. Abdullah Süyûrî, onu “âlemler içinde Allah’ın âyeti” olarak vasıflandırmıştır. Söz konusu unvanın kullanılmasından önce Şîa’nın önde gelen bütün âlimlerinin kendilerine has birer lakabı vardı. Meselâ Kütüb-i Erbaa olarak bilinen eserlerin müelliflerinden Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb el-Küleynî (ö. 329/941) “Sikatü’l-İslâm”, İbn Bâbeveyh el-Kummî (ö. 381/991) “es-Sadûk” ve Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan et-Tûsî de (ö. 460/1067) “Şeyhu’t-tâife” unvanlarıyla anılmaktaydılar.

Safevîler devrinde ulemâ için daha çok “şeyh, molla, mevlânâ, ahund” gibi umumi unvanlar, Kaçarlar devrinde ise “alemü’l-hüdâ, nizâmü’l-ulemâ, şerîatmedârî, sadrü’l-efâdıl” vb. unvanlar kullanılmıştır. Sünnîler’in öteden beri İmam Gazzâlî için kullandıkları “hüccetü’l-İslâm” tabiri, İran’da meşrutiyet devrinden itibaren Şîa âlimleri arasında da geçerli olmaya başladı. Bu devirde meşrutiyet öncülerinden Seyyid Abdullah Bihbehânî ve Seyyid Muhammed Tabatabâî’nin hüccetü’l-İslâm unvanı ile anıldığı, bazan da ikisine birden “hücceteyn” denildiği görülmektedir. Bu sırada Şîa arasında daha önce kullanılan âyetullah unvanı giderek yerleşmeye ve adı geçen iki âlim “âyeteyn” diye de anılmaya başladı. Yine Necef’te ikamet eden ve meşrutiyeti destekleyen Mirza Halil Tahrânî, Kâzım Horasânî ve Abdullah-ı Mâzenderânî adlı müctehidlerin de âyetullah lakabını aldıkları bilinmektedir. Bu devirden itibaren din âlimleri ve mezhep fakihleri hakkında “âyât-ı izâm ve hucec-i İslâm” tabiri de yerleşti.

Hâc Şeyh Abdülkerim Hâirî Yezdî (ö. 1355/1937) vasıtasıyla Kum şehri ilim çevresinin yeni bir şekil ve gelişme kazanması üzerine âyetullah unvanı civardaki fakih ve müctehidler için de kullanılmıştır. Bunlar arasında, merci-i taklîd olan ve mensuplarının amelî görevle rinde rehberlik edenlere de âyetullāhi’l-uzmâ denilir. Necef’te Âgā Hâc Seyyid Ebü’l-Hasan İsfahânî (ö. 1946) ve Kum’da Âgā Hâc Âgā Hüseyin Burûcirdî (ö. 1961) en önemli âyetullāhi’l-uzmâ idiler. Bu unvanla anılanlar arasında en meşhur sima olan Rûhullah Humeynî, 1979 İran İslâm inkılâbından sonra “imam” unvanıyla da anılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Habîş b. İbrâhim Tiflîsî, Vücûh-i Ḳurʾân, Tahran 1340 hş., s. 5.

Reşîdüddîn-i Meybüdî, Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr, Tahran 1330-39 hş., VIII, 546.

Şerîf er-Radî, Gencîne-yi Dânişmendân, Tahran 1353 hş./1974, IV, 1-4.

Hâkānî-yi Şirvânî, Dîvân, Tahran 1338 hş., s. 858.

Süyûrî, en-Nâfiʿ yevme’l-ḥaşr fî şerḥi bâbi ḥâdî ʿaşer, Tahran 1366 hş., s. 1.

a.mlf., İrşâdü’ṭ-ṭâlibîn ilâ Nehci’l-müsterşidîn (nşr. Mehdî er-Recâî), Kum 1405/1984, s. 4.

Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, I, 243; II, 399, 470.

Dihhudâ, Luġatnâme, I, 228-229.

Ahmed Kesrevî, Târîḫ-i Meşrûṭa-yı Îrân, Tahran 1340 hş./1961, s. 379-380, 384, 387.

Celâl Metînî, “Bahs̱î der Bâre-i Sâbıḳa-i Târîḫî-yi Elḳāb ve ʿAnâvîn-i ʿUlemâ der Meẕheb-i Şîʿa”, Mecelle-i Îrân, sy. 4, Washington 1983, s. 560-608.

Abdülazîz Sâhib-Cevâhir, Dâʾiretü’l-Maʿârif-i İslâmiyye-yi Îrân, Tahran, ts., I, 86-87.

J. Calmard, “Āyatullāh”, EI² Suppl. (İng.), s. 103-104.

Hamid Algar, “Āyatallāh”, EIr., III, 133.