AYNE’l-YAKĪN

“Müşahede etmek” mânasındaki ayn ile “gerçeğe uygun bilgi” anlamındaki yakīn kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen ayne’l-yakīn, İslâm düşünce tarihinde, genellikle üç kategoride sıralanan doğru bilgilerin kesinlik bakımından ortasında yer alır (diğerleri için bk. HAKKA’l-YAKĪN; İLME’l-YAKĪN). Kur’an’da “Andolsun ki onu ayne’l-yakīn ile göreceksiniz” (et-Tekâsür 102/7) meâlindeki âyette geçen ayne’l-yakīn, gözlem yoluyla bilmek veya “yakīn”den ibaret olan bir görüşle görmek mânasını ifade eder. Gerek bu âyetten gerekse Kur’an’da anlatılan bazı olaylardan anlaşıldığına göre ayne’l-yakīn ile elde edilen bilgi kesinlik açısından ilme’l-yakīn ile elde edilen bilgiden üstündür ve zihne gelen her türlü şüpheyi giderici bir özelliğe sahiptir. Hz. İbrâhim, Allah’ın ölüleri diriltmeye muktedir olduğuna şüphesiz ki inanıyordu (ilme’l-yakīn). Fakat o, bunu ayne’l-yakīn derecesinde bilmeyi arzu etmiş ve, “Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster!” demiştir (el-Bakara 2/260). Fahreddin er-Râzî bu gibi âyetlere dayanarak kesin bilgiler arasında derece farkının bulunduğunu kabul etmiştir (Tefsîr, VII, 40). Hadislerde bu terime rastlanmamakla birlikte ilme’l-yakīn mânasında haber, ayne’l-yakīn mânasında da muâyene kelimeleri kullanılarak ikinci bilginin ilkinden daha güvenilir olduğu belirtilmiş (Müsned, I, 215, 271) ve müminin Allah hakkındaki nazarî bilgisinin rü’yetullah ile müşahedeye dönüşeceği (Buhârî, “Tevḥîd”, 24) belirtilerek gözlemin bilgiye kesinlik kazandırdığına da işaret edilmiştir.

Filozoflar nefsin mertebelerinden biri saydıkları ayne’l-yakīni, “nefsin akledilirleri (ma‘kūlât) müşahede ederek oldukları gibi kavraması” şeklinde tarif etmişlerdir (Ebü’l-Bekā, s. 390). Şeyhzâde ise “nesneyi olduğu gibi görmektir” tarifiyle ayne’l-yakīni, bilginin, objesine uygunluğu şeklinde anlamıştır (Ḥâşiye, IV, 691). Cürcânî’nin tarifi de buna yakındır: “Ayne’l-yakīn müşahede ve keşfin meydana getirdiği bilgidir” (et-Taʿrîfât, “ʿayne’l-yaḳīn” md.). Mantıkta ise dış tecrübe ve müşahedeye dayanan bilgilerin adıdır, ateşi görmek suretiyle hakkında bilgi sahibi olmak gibi. Beyzâvî ve Ebüssuûd gibi müfessirler de ayne’l-yakīni en kesin bilgi mertebesi kabul ederler (Envârü’t-tenzîl, IV, 691; Tefsîr, IX, 196).

Sûfîler ayne’l-yakīn teriminin, yukarıda ifade edilen ve objektif bilgileri içeren mânasına ilgisiz kalarak bu terimi keşf ve ilhamla meydana gelen tasavvufî yahut sübjektif bilgi ve vahiy yoluyla elde edilen bilgi anlamında kullanmışlar; böylece ilme’l-yakīni peygamberler ile keşf ve ilhama mazhar olmuş velîlere inhisar ettirmişlerdir. Hücvîrî, sûfîlerin ayne’l-yakīnden ölüm hakkındaki bilgileri kastettiklerini belirtir. Ona göre ayne’l-yakīn, ölüme hazırlanmış olan âriflerin üns sayesinde kazandıkları özel bir makam olup yakīnî makamların ikincisini teşkil eder (Keşfü’l-mahcûb: Hakikat Bilgisi, s. 533).

BİBLİYOGRAFYA

et-Taʿrîfât, “ʿayne’l-yaḳīn” md.

Tehânevî, Keşşâf, “yaḳīniyyât” md.

Müsned, I, 215, 271.

Buhârî, “Tevḥîd”, 24.

Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (Uludağ), s. 533.

Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1981, s. 219-220.

İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, IX, 220.

a.mlf., Nüzhetü’l-aʿyün, s. 634-635.

Fahreddin er-Râzî, Tefsîr, VII, 37, 40; XXXII, 79.

Beyzâvî, Envârü’t-tenzîl, İstanbul 1282-83, IV, 691.

İbn Haldûn, Şifâʾü’s-sâʾil (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), İstanbul 1957, s. 45.

Şeyhzâde, Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Ḳāḍî Beyżâvî, İstanbul 1282-83, IV, 691.

Ebüssuûd Efendi, Tefsîr, Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), I, 33; IX, 196.

Ebü’l-Bekā, el-Külliyyât, Bulak 1281, s. 389-390.

Elmalılı, Hak Dini, I, 201; IX, 6059.

el-Muʿcemü’ṣ-ṣûfî, s. 1251-1252.

Cemîl Salîbâ, el-Muʿcemü’l-felsefî, Beyrut 1982, II, 112.