AZRÂİL

Ahd-i Atîk’te ölüm Tanrı’nın gönderdiği bir meleğin faaliyeti olarak kabul edilmektedir. Rab ile İsrâiloğulları arasındaki diyalogu sağlayan “rabbin meleği” (Yahve’nin meleği) insanların ölümle cezalandırılmasında zaman zaman görev almakta (II. Krallar, 19/35; I. Tarihler, 21/15), bu işi yapan melek bazan da “helâk edici” (Çıkış, 12/23; II. Samuel, 24/16) diye adlandırılmaktadır. “Ölüm melekleri” (mal’ake ha-mawet) ifadesi ise sadece bir yerde zikredilmektedir (Süleyman’ın Meselleri, 14/16). Rabbiler (yahudi din bilginleri) “ölüm meleği” (mal’ak hamot) kavramını Mezmurlar’daki (89/48) ifadeyle temellendirmişlerdir. Rabbiler’e ait eserlerde ondan fazla ölüm meleği adı yer alır ki bunlardan biri de Azrael’dir. Yahudilik’te ölüm meleğinin yaratılışın ilk gününde var edildiğine inanılır. Mekânı göklerde olup on iki kanadı vardır. Ölüm anında kılıcını çekmiş olarak kişinin baş ucuna gelir. O, Mesîh tarafından yok edilecektir. Yahudi geleneğine göre ölüm meleği, ruhunu almak üzere Hz. Mûsâ’ya geldiği zaman Mûsâ onu reddetmiş ve onun ruhu Tanrı tarafından alınmıştır (JE, IV, 480-481). Daha ayrıntılı olmak üzere benzer bir rivayet de hadislerde yer almaktadır (Buhârî, “Cenâʾiz”, 69, “Enbiyâʾ”, 31; Müslim, “Feżâʾil”, 157, 158). Hıristiyanlık’taki umumi melek inancı Yahudilik’ten alınmadır. Bu sebeple onlarda da ölüm meleğinin varlığına ve görevlerini ifa edişine Yahudilik’te olduğu gibi inanılmaktadır (Michl, I, 511).

Azrâil kelimesi muhtemelen İbrânîce asıllı olup Kur’ân-ı Kerîm’de ve sahih hadislerde geçmemektedir. Secde sûresinde (32/11) insanların canını almakla görevli olan melekten “melekü’l-mevt” (ölüm meleği) diye bahsedilir. Hadislerde de “melekü’l-mevt” tabiri geçmektedir (Buhârî, “Cenâʾiz”, 69, “Enbiyâʾ”, 31; Müslim, “Feżâʾil”, 157, 158; Tirmizî, “Tefsîr”, 7; İbn Mâce, “Cihâd”, 10; Müsned, II, 269, 351; IV, 287; V, 395). Ancak ilk iki halife döneminde müslüman olan Kâ‘b el-Ahbâr ile Vehb b. Münebbih gibi şahıslardan nakledilen İsrâiliyat arasında Azrâil ile ilgili bazı rivayetler de tefsir kitaplarına girmiştir. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin ölüm meleği hakkında verdiği bilgiler (Ḥaḳāʾiḳu’d-deḳāʾiḳ, s. 507) bu nevi rivayetlerdendir. Secde sûresinde ve öteki bazı âyetlerde can almakla görevli melekten tekil sîgasıyla bahsedildiği halde diğer âyetlerde (el-Enfâl 8/50; en-Nahl 16/32-33) çoğul şekliyle (melâike) bahsedilir. Bu sebeple Azrâil’in ruhları almakla görevli melekler topluluğunun reisi olduğunu veya meleklerden yardımcıları bulunduğunu söylemek mümkündür. Nâziât sûresinin baş tarafında geçen (79/1-2) “nâziât” (çekip çıkaranlar) ve “nâşitât” (incitmeden alanlar) kelimelerinin ölüm melekleri (nâziât kâfirlerin ve günahkârların, nâşitât da müminlerin canlarını almakla görevli melekler) mânasına geldiği görüşü kesin değildir. Çünkü müfessirlerin kanaatine göre aynı kelimelerin ruhları, yıldızları, gazileri veya onların atlarını nitelendirmiş olması da mümkündür.

Kur’an’da ölüm meleğinin can almakla görevli olduğu açıkça belirtilmekle birlikte (es-Secde 32/11) bu fiil, her işin gerçek faili olan Allah’a da nisbet edilir (ez-Zümer 39/42). Nitekim başka âyetlerde (el-En‘âm 6/61; el-A‘râf 7/37) ölüm meleklerinden “elçilerimiz” (rusulünâ) diye bahsedilmektedir. İbn Mâce’nin rivayet ettiği bir hadise göre ise (“Cihâd”, 10) ölüm meleği bütün ruhları almakla görevlendirilmiştir. Yine Kur’ân-ı Kerîm’de belirtildiği üzere ölüm melekleri, kötülüklerden korunan müminlerin ruhlarını alırken şefkat ve nezaketle hareket ederler ve kendilerine selâm verirler (en-Nahl 16/32); kötülük işlemek suretiyle kendilerine zulmedenlerin canlarını alırken de yüzlerine ve arkalarına vurarak onlara karşı sert ifadeler kullanırlar (el-Enfâl 8/50; Muhammed 47/27; en-Nisâ 4/97; el-A‘râf 7/37).

Kur’an ve sahih hadislerde Azrâil hakkında ayrıntılı bilgi yoktur. Bundan dolayı A. J. Wensinck gibi bazı âlimlerin ölüm meleğini tasvir biçimi, onun gücü, bulunduğu yer, canlıların ruhunu alış şekli ve zamanı hakkındaki iddiaları (bk. İA, II, 156-157; EI² [İng.], IV, 292-293) İslâmî değildir. Ölüm gibi çok önemli bir hadise etrafında insanlık tarihi boyunca oluşan ortak yorum ve yakıştırmalardan ve kısmen de İsrâiliyat’tan ibaret olan bu tür rivayetler bazı müslüman müellif ve ediplerin eserlerine de girmiştir. Nitekim Türk edebiyatında ve halk hikâyelerinde de Azrâil motifi aynı unsurlarla işlenmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Müsned, II, 269, 351; IV, 287; V, 395.

Buhârî, “Cenâʾiz”, 69, “Enbiyâʾ”, 31.

Müslim, “Feżâʾil”, 157, 158.

İbn Mâce, “Cihâd”, 10.

Tirmizî, “Tefsîr”, 7.

Mukātil b. Süleyman, et-Tefsîrü’l-kebîr, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Hüseyin Çelebi, nr. 27, vr. 128^a, 189^a-b, 266^a.

Taberî, Tefsîr, Kahire 1388, I, 203; XXI, 97-98; XXX, 27-29.

Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Ḥaḳāʾiḳu’d-deḳāʾiḳ (John Macdonald, “The Angel of Death in Late Islamic Tradition”, içinde), IS, III/4 (1964), s. 507-513.

krş. Abdürrahîm b. Ahmed el-Kādî, Deḳāʾiḳu’l-aḫbâr fî ẕikri’l-cenneti ve’n-nâr, Beyrut 1404/1984, s. 9-16.

Zemahşerî, el-Keşşâf, Kahire 1387/1968, III, 242; IV, 212.

Fahreddin er-Râzî, Tefsîr, II, 163; XXXI, 27-32.

Beyzâvî, Envârü’t-tenzîl, Kahire 1388, II, 536.

Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrâiliyyât, Ankara 1979, s. 248, 300.

L. B., “Death Angel of”, JE, IV, 480-482.

“Azrail”, TA, IV, 446-447.

J. Michl, “Angels”, New Catholic Encyclopedia, New York 1967, I, 509-514.

A. J. Wensinck, “ʿIzrāʾīl”, EI² (İng.), IV, 292-293.

a.mlf., “ʿİzrâʾîl”, UDMİ, XIII, 314-315.

a.mlf. – Halim Sabit Şibay, “Azrâil”, İA, II, 156-157.