BABA TÂHİR-i URYÂN

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklarda kendisine bazan Hemedânî, bazan da Lurî nisbesi verilmesi onun Hemedan’la Luristan arasında bir yerde doğmuş olabileceği ihtimalini hatıra getirmektedir. Nitekim bu iki yer arasındaki Hürremâbâd’da onun adını taşıyan bir mahalle vardır. Baba Tâhir’in muamma niteliğindeki bir kıtasından faydalanılarak 326’da (938) doğduğu ileri sürülmektedir. Bu tarih, Rızâ Kulı Han’ın onun ölüm tarihi olarak verdiği 1010 tarihi ile bağdaşabilmektedir (Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ, I, 326). Râvendî’nin Râḥatü’ṣ-ṣudûr adlı eserindeki bir kayda göre ise Selçuklu sultanı Tuğrul Bey 447’ye (1055) doğru Hemedan’a geldiğinde, o sırada burada şöhret yapmış üç şeyhten biri olan Baba Tâhir-i Uryân’ı ziyaret etmişti. Bu durumda onun 1055’te veya daha sonra ölmüş olması gerekir. Deylemliler’in akrabaları sayılan Kâkûyîler’in (1007-1051) Hemedan’daki hâkimiyetleri 435’e (1043-44) kadar sürdüğüne göre bu tarih, onun Deylemliler döneminde yaşadığına dair verilen bilgilere uygundur. Ayrıca onun İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037) çağdaşı olması da 1010’da değil 1055’te ölmüş olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Aynülkudât el-Hemedânî’nin idamına (1273) şahit olduğuna dair rivayet ise tamamıyla uydurmadır. Mezarı Hemedan’ın kuzeyinde Bûn-i Bâzâr mahallesinde küçük bir tepe üzerindedir.

Baba Tâhir’in, şiirlerinde sık sık yersiz yurtsuz bir serseri hayatı sürdüğünden, tuğlayı yastık yapıp uyuduğundan, sürekli olarak sıkıntı içinde bulunduğundan söz etmesi bir kalender hayatı yaşadığını göstermektedir. “Uryân” lakabını da bu sebeple almış olmalıdır. O bir lehçe şairi olmakla birlikte bugün elimizde bulunan dûbeytî adı verilen kıtaları edebî Farsça’nın da özelliklerini taşımaktadır. Bu kıtaların başkaları tarafından sonradan bu hale getirilmiş olması da muhtemeldir. Ancak bu şiirlerde rastlanan bazı özellikler, Baba Tâhir’in dilini doğrudan doğruya bir lehçeye bağlamayı zorlaştırmaktadır. Nitekim Hemedan ile Hürremâbâd arasındaki bölgede birçok lehçe varsa da onun şiirlerindeki dili bunlardan herhangi birine bağlamak güçtür. Baba Tâhir’in dili bu lehçelerin hepsiyle de ilgili görülmekte ve onların bir karışımından ibaret olduğu sanılmaktadır. Nyberg, bu lehçenin orta Farsça’nın (Pehlevî) bakiyesi olduğunu ileri sürer.

XVIII ve XIX. yüzyıl tezkirelerinde sınırlı sayıda kıtalarına rastlandığı için Baba Tâhir yüzyılımızın ilk çeyreğine kadar pek tanınmamıştır. 1885’ten itibaren müsteşriklerin araştırmaları ve bu araştırmaları takip eden İran’daki çalışmalar sadece bu kıtaları arttırmakla kalmamış, aynı zamanda az da olsa bazı gazellerinin bulunmasına yardımcı olmuştur. Nitekim Vahîd-i Destgirdî araştırmaları ile o zamana kadar bilinen seksen yedi kıtayı 296’ya, gazel sayısını da birden dörde çıkartmış ve bunları Dîvân-ı Kâmil-i Bâbâ Ṭâhir ʿUryân adıyla neşretmiştir (Tahran 1306 hş.). Ancak Ömer Hayyâm’ın rubâîlerinde görüldüğü gibi bu kıtaların hepsinin Baba Tâhir’e ait olduğunu söylemek güçtür. Şeklen rubâîye benzemekle birlikte vezin bakımından ondan ayrılan bu kıtalar aruzun hezec-i müseddes-i mahzûf bahrindedir. Halbuki rubâî vezni hezec-i mekfûf-i maksûrdur. Bu sebeple bu kıtalara rubâî değil dûbeytî denilmiştir. Baba Tâhir gazellerinde de kıtalarındaki vezni kullanmıştır. Baba Tâhir’in şiirlerinde dünyevî aşkla ilâhî aşkı birbirinden ayırt etmek güçtür. Nitekim kıtalarının hemen büyük çoğunluğu dünyevî aşkla ilgilidir. Şiirlerindeki en büyük özellik, tasavvufî eğitim görmediği için duygu ve hayallerini herhangi bir abartmaya gerek duymadan vermiş olmasıdır. Ömer Hayyâm’ın yaşama zevkini ön plana almasına karşılık Baba Tâhir hayatın çilesini konu edinir ve bedbin bir şair olarak görünür.

Baba Tâhir İran halkı arasında şairden çok bir sûfî olarak tanınır. el-Kelimâtü’l-ḳıṣâr adlı yirmi üç baba ayrılmış olan eserinde ilim, mârifet, ilham gibi tasavvufî konularla ilgili 268 vecizesi vardır. Bu eser sûfîler arasında çok yaygın olup hakkında birçok şerh yazılmıştır. Bunlar arasında, Aynülkudât el-Hemedânî ile meçhul bir şahısa atfedilen Arapça şerhlerle Molla Sultan Ali Gunâbâdî’nin Arapça ve Farsça şerhleri zikredilebilir. Bunlara, Baba Tâhir’in vecizelerinin kısaltılmış bir nüshasının Ganî Beg el-Azîzî tarafından yazılmış şerhi olan el-Fütûḥâtü’r-rabbâniyye fî İşârâti’l-Hemedâniyye adlı eseri de eklemek gerekir (Bibliothèque Nationale, nr. 1903).

Aynı zamanda bir velî olarak tanınan Baba Tâhir’e birçok keramet isnat edilir. Mevlânâ ve Hacı Bektâş-ı Velî gibi meşhur mutasavvıfları inançlarına bağlı ileri gelenler arasında göstermeye çalışan Ehl-i Hak fırkasının ana kitabı olan Serencâm’da ona da yer verilmiştir. Ulûhiyyetin, her birinin yanında dört melek bulunan yedi kişide göründüğüne inanan bu fırkaya göre Baba Tâhir, bu yedi kişinin üçüncüsü olan Baba Hûşîn’in yanında bulunan meleklerden biridir.

BİBLİYOGRAFYA

Dîvân-ı Kâmil-i Bâbâ Ṭâhir-i ʿUryân (nşr. Vahîd-i Destgirdî), Tahran 1306 hş.

Dîvân-ı Şiʿr-i Bâbâ Ṭâhir-i ʿUryân-ı Hemedânî (nşr. M. Derviş), 1984 (Müessese-i İntişârât-ı Nevîn).

Dîvân-ı Kâmil-i Bâbâ Ṭâhir-i ʿUryân (nşr. Muhammed Ali Sâdıkī-yi Yağmâ), Tahran 1984.

Rubâʿiyyât-ı Bâbâ Ṭâhir (nşr. Mehdî-yi İlâhî-yi Kumşâhî), Tahran 1363 hş.

Râvendî, Râḥatü’ṣ-ṣudûr, s. 98-99.

Rızâ Kulı Han Hidâyet, Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ (nşr. Müzâhir Musaffâ), Tahran 1336 hş., I, 326.

Browne, LHP, I, 83-85; II, 259-261.

E. H. Allen, The Lament of Bābā-Ṭāhir, London 1902.

Cl. Huart, “Nouveaux quatrains de Bābā Ṭāhir”, Spiegel Mémorial Volume (nşr. J. J. Modi), Bombay 1908, s. 290-302.

a.mlf., “Les quatrains de Bābā-Ṭāhir ʿUryān en pehlévi musulman”, JA, VI (1885), s. 502-545.

G. L. Leszczynski, Die Rubāʿīyāt des Bābā-Ṭāhir ʿUryān oder die Gottestränen des Herzens, Munich 1920.

A. V. Williams Jackson, “A Visit to Tomb of Bābā-Ṭāhir at Hamadān”, Browne Festschrift, Cambridge 1922, s. 257-260.

R. Abrahamian, Dialecte des Israélites de Hamadān et d’Ispahan et dialecte de Bābā-Ṭāhir, Paris 1936, s. 155-170.

A. Pagliaro – A. Bausani, Storia della letteratura Persiana, Milano 1960, s. 554-556.

A. Hayyâmpûr, Ferheng-i Süḫanverân, Tebriz 1340 hş., s. 353.

Rypka, HIL, s. 234; a.e. (trc. Îsâ Şihâbî), Tahran 1354, s. 356-357.

Safâ, Edebiyyât, II, 383-386.

Abdülhüseyin Zerrînkûb, Cüstücû der Taṣavvuf-i Îrân, Tahran 1367 hş., s. 183-205.

Mīrzā Mahdī Khān, “The Quatrains of Bābā-Tāhir”, JASB, sy. 1 (1904), s. 1-29.

H. S. Nyberg, “Ein Hymnus auf Zervān im Bundahišn”, ZDMG, sy. 82 (1928), s. 217-235.

C. R. Reşîd Yâsemî – Âzâd-ı Hemedânî, “Meşâhir-i Hemedân”, Armaġān, sy. 17, Tahran 1315 hş./1936, s. 433-440, 552-556.

P. N. Hânlerî, “Dûbeytîhâ-yı Bâbâ Tâhir”, Peyâm-ı Nev, sy. 9, Tahran 1324 hş./1945, s. 26-30, 37-39.

S. B. Ray, “Bābā Ṭāher ʿOryan and his Robaʿiyāt”, Indo-Iranica, I-II/32, Calcutta 1979, s. 58-62.

V. Minorsky, “Baba Tahir Uryan”, İA, II, 166-170.

a.mlf., “Bābā-Ṭāhir”, EI² (İng.), I, 839-842.

a.mlf., “Bâbâ Ṭâhir”, UDMİ, III, 803-810.

L. P. Elwell-Sutton, “Bābā-Ṭāher”, EIr., III, 296-297.