Eserlerinde Süleyman, Kul Süleyman, Hakîm Hâce Süleyman, Hakîm Süleyman, Hakîm, Hakîm Hâce, Süleyman Bâkırgānî isimlerini kullanan Hakîm Ata, Ahmed Yesevî’nin üçüncü halifesi olup, Yesevî tarzında hikmetler söylemiş ve Orta Asya tasavvuf edebiyatında ondan sonra hikmet an‘anesini geliştirmiş en eski sûfî şairdir.
Bakırgan Kitabı, değişik zamanlarda yaşamış çeşitli şairlere ait birtakım ilâhi ve sûfiyâne şiirlerin toplandığı bir mecmuadır.
On dört şairin 124 manzumesiyle yine bunlardan bazılarına ait sekiz manzum hikâyeden meydana gelmiştir. Manzumelerden kırk dördü Hakîm Ata’ya, yirmi biri Şemseddin’e, on dokuzu Îkānî’ye, on üçü Ubeydî’ye, on ikisi Ahmed Yesevî’ye, dördü Şerîf’e, dördü Hudâdâd’a, birer tanesi de Şühûdî, Gazâlî, Şeyhî, Fakīrî, Kāsım, Garîbî ve Hatâî’ye aittir. Mecmuadaki manzumeler hikmet tarzının en güzel örnekleridir. Eserde dervişlerin ve dervişliğin faziletlerine ve dünyanın fâniliğine dair birtakım mutasavvıfâne düşüncelerle Ahmed Yesevî için yazılmış methiyeler de yer almaktadır.
Mecmuanın sonunda yer alan manzum hikâyelerden Hz. Peygamber ve kızı Fâtıma’nın ölümlerini anlatanlar Şemseddin’e, mi‘racı ve Hz. İbrâhim’in oğlu İsmâil’i kurban etme teşebbüsünü anlatanlar Süleyman Ata’ya, Hz. Peygamber’in oğlunun ölümünü anlatan Ubeydî’ye, Cenâdil Kalesi’nin kurtuluşunu anlatan hikâye ise Hatâî’ye aittir. “Yarım Alma Kitabı”nın da Süleyman Ata tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir.
Yüzyıllardan beri Orta Asya, Volga, Hârizm ve Kıpçak Türkleri arasında büyük bir vecd ve heyecanla okunan Bakırgan Kitabı ilk defa 1846’da Kazan Dârülfünunu Matbaası’nda basılmıştır. Çift sütun halinde seksen altı sayfadan ibaret olan bu baskının her sayfasında ortalama elli mısra vardır. Yine aynı matbaada 1301’de (1884) basılan nüsha ise 144 sayfa olup her sayfası ortalama yirmi altı mısradır. Eserin birçok yazma nüshası da vardır.
Süleyman Ata’nın Bakırgan Kitabı gibi Âhir Zaman Kitabı ve Hazreti Meryem Kitabı da aynı bölgelerde yüzyıllardan beri okunagelen kitaplar arasındadır.
BİBLİYOGRAFYA
Köprülü, İlk Mutasavvıflar (Ankara 1984), s. 57, 172-174, 176.
Ali Rahim – A. Aziz, Tatar Edebiyatı Tarihi, Kazan 1923, II, 102-108.
Neclâ Pekolcay, İslâmî Türk Edebiyatı, İstanbul 1981, I, 102.
W. Barthold, “Ḥakīm Ata”, EI, II, 239.
R. Rahmeti Arat, “Hakîm Ata”, İA, V/1, s. 101-103.
Günay Alpay, “Ḥakīm Ata”, EI2 (İng.), III, 76.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 535-536 numaralı sayfalarda yer almıştır.