BALAT

Balat Latince veya Grekçe palatiumdan türemiş bir kelime olup “düzlük, taş döşeli zemin, taş yol, kaldırım, kaldırım taşı” anlamında Arapça’ya da geçmiştir. Kelime, Medine’de Mescid-i Nebevî ile çarşı arasındaki taş kaldırımlı düzlük alan için kullanıldığı gibi Suriye, Filistin, Anadolu ve İspanya’da pek çok yer bu adla anılmıştır. İspanya’da bugün dahi Elbalat adlı bazı yerlere rastlanır. Suriye’de eski Roma yolunun yanında, ismini bundan almış el-Balat, Beytü’l-balat isimli mevkiler bulunduğu bilinmektedir. Balat ayrıca İstanbul’da Haliç’te bir semt adı olup Bizanslılar zamanında esirlerin hapsedildiği bir yer olarak ismine Arap kaynaklarında sık sık rastlanır (Yâkūt, I, 477-478). Anadolu’da özellikle batı bölgelerinde bu adı taşıyan birçok yer bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri, Balıkesir’e bağlı bir kaza merkezi olup bugün Dursunbey adını taşıyan Balat kasabası ile Büyük Menderes’in denize döküldüğü yerin güneyinde denize 9-10 km. mesafede Söke kazasına bağlı Balat köyüdür. Özellikle bu sonuncusu, bugünkü görünüşüyle bağdaşmayacak derecede parlak tarihî geçmişi ile dikkati çeker.

Antikçağ’ın muhteşem şehirlerinden biri olan Milet, Büyük Menderes deltasının ilerlemesiyle, biri bütün bir filoyu rahatça alabilecek kapasitede dört limanının dolması sonucu önemini kaybetmeye başlamış ve yavaş yavaş gerilemeye yüz tutmuştu. Deltanın batıya doğru ilerlemesi limanların denizle bağlantısını kestiği gibi şehrin küçülmesine ve civarında hastalık yuvası lagünler ve bataklıklar oluşmasına yol açtı. Ancak bu gerilemeye rağmen Ortaçağ’lar boyunca onun yerinde yeniden yükselen ve Doğu kaynaklarında Balat, Batı kaynaklarında Palatia adıyla anılan şehir, XVIII. yüzyıla kadar ticarî önemini giderek azalan bir şekilde de olsa koruyabildi. Antik Milet, Selçuklular’ın bu bölgede faaliyet gösterdikleri sıralarda zengin bir ailenin mülkü durumunda oldukça ıssızlaşmış bir şehirdi. Daha IX ve X. yüzyıllarda Ege’ye hâkim olan Türk korsanları burayı vuruyorlardı. XI. yüzyıldaki Selçuklu fethi şehrin yeniden canlanmasına ve yeni bir dönemin başlamasına yol açtı. Bir süre sonra elden çıktığı anlaşılan şehir 1273’e doğru tekrar Türk hâkimiyetine girdi. Özellikle XIII. yüzyıldan itibaren eski Milet, P. Wittek’e göre tiyatrosunun tepesi etrafında “plast” yani saray tarzındaki harabeler üzerinde yeni sakinleri tarafından bu özelliğini aksettiren bir adlandırma ile Balat adı altında ticarî ve ekonomik merkez olarak gelişme gösterdi. Nitekim Balat adının kaynaklarda XIII. yüzyıla kadar indiği kesin bir şekilde tesbit edilmiştir. Ayrıca bazı eserlerde şehrin adının Milet’ten bozma olduğu da belirtilir.

Bizanslılar Türk saldırıları karşısında tiyatronun üstünde sarayı andıran bir tabya yapmışlardı; burası daha sonra bir kale haline getirildi ve korsan seferleri için emin bir toplanma ve dinlenme yeri, elde edilen malların saklandığı barınak olarak kullanıldı. Ayrıca burada Bizanslılar zamanında müstakil bir metropolitin bulunduğu, hatta şehrin Türkler’in eline geçmesinden sonra da yerinde kaldığı ve 1369’a kadar faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Balat Menteşe beylerinin hâkimiyetine girdikten sonra ticarî ve fizikî yönden gelişmesini sürdürdü. Bu sıralarda Anadolu’nun malları için bir ihraç limanı durumundaydı. Safran, susam, bal, bal mumu, halı, mazı, şap, hububat, üzüm gibi Anadolu malları Balat’a getirilir, oradan Mısır’a ve İtalya limanlarına sevkedilirdi. Özellikle Sakız adasında yaşayan Cenevizliler bu ticarette önemli bir rol oynuyorlardı. Aldıkları malları Mısır’a götürüyorlar, karşılığında Balat’a kumaş, sabun, kalay ve kurşun getiriyorlardı. Aslında şehir, limanın dolması sebebiyle denizden biraz uzakta kalmakla birlikte, gemiler nehir ağzından girerek buraya kolayca ulaşabiliyorlardı. Böylece Balat, XIV. yüzyılda Batı ile ticarî münasebetlerin arttığı sırada, müstahkem kalesinin koruması altında bir ticaret merkezi olarak önem kazandı. Cenevizliler yanında Venedikliler de Menteşe beyleri ile sıkı ticarî münasebetler kurdular. Venedik’in Kandiye Dukası Marino Morosini’nin faaliyetleri sonucu Menteşe Beyliği ile yapılan 13 Nisan 1331 tarihli antlaşmayla Venedik tüccarına Balat’ta oturma hakkı tanındı, ticaret yapabilecekleri bir yer ayrıldı. Ayrıca bir konsolos bulundurma izni verildiği gibi St. Nicolas Kilisesi de tahsis edildi. 1335’te iki taraf arasındaki münasebetler bozulduysa da 1337’de yapılan yeni bir antlaşma ile Venedikliler Balat’ta yeniden ticarî haklar elde ettiler; hatta yeni binalar yapma hakkına da sahip oldular. İzmir’in hıristiyan müttefik güçlerin eline geçmesi üzerine buraya yerleşen Rodos şövalyelerine karşı Balat Beyi İbrâhim’in savaş hazırlıklarında bulunması, öte yandan hıristiyan müttefiklerinin Balat’ı tehdit etmesi, ticarî menfaatlerini korumak isteyen Venedik’i, 1351-1352’de donanmasını Balat ve Ayasuluk’a gönderme zorunda bıraktı. Venedik ile 1352’de başlayıp altı yıl süren görüşmeler sonunda 1358 Ekiminde yeni bir antlaşma yapıldı. 1337 antlaşmasını yenileyen bu antlaşma için Girit dukasının elçisi Bentiregna Traversario Balat’a gelmişti.

Menteşe Beyi İbrâhim’in ölümünden sonra memleketi oğulları arasında taksim edildiği vakit Milas, Peçin ve Balat kardeşleriyle mücadeleye girişen Mûsâ Bey’in eline geçti (1360). Ardından Yıldırım Bayezid 1389-1390 kışında giriştiği Anadolu harekâtı sırasında Balat’ı da aldı. Hatta 1390’da Venedikliler’in Balat’taki ticarî haklarını tanıyan bir antlaşma yaptı. Ancak Ankara Savaşı’ndan sonra şehir tekrar elden çıktı. Timur Batı Anadolu’ya gelince kışı Balat yakınlarında geçirdi. Nitekim 1403 Eylülünde Balat sahillerinden gemi ile geçen İspanyol elçisi Clavijo, Timur’un bu şehir civarında kışladığını ve bir yıl önce de Balat’a gelerek Rodos’a ait Zeros adasını vurduğunu belirtir. Timur’un dönüşünden sonra Balat yeniden Menteşe beylerinin hâkimiyeti altına girdi. Hatta Mehmed Bey oğlu İlyas Bey, 24 Temmuz 1403’te Venedikliler’le eski antlaşmayı yeniledi ve Balat’ta işgal edilmiş ticarethanelerin ve kilisenin geri verilmesini, korsanlık faaliyetinin de önlenmesini kabul etti. Nitekim bu antlaşma için Girit Dukası M. Falèdro tarafından elçi olarak Balat’a gönderilen Leonardo Dellaporta, İlyas Bey’in sarayında çok iyi karşılanıp ağırlandığını belirtir. Ardından İlyas Bey Mayıs 1404’te burada büyük bir imarethâne inşaatı başlattı. 1414’te Venedikliler’le antlaşmanın yenilenmesinden bir yıl sonra Balat Beyi İlyas’ın istiklâli sona erdi. Yeniden Osmanlılar’ın nüfuzu altına giren şehir İzmir Beyi Cüneyd tarafından alındıysa da onun bertaraf edilmesi üzerine 1426’da kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı.

Osmanlı hâkimiyeti altında Balat, Menteşe sancağına bağlı aynı adlı kazanın merkezi durumundaydı. Bilhassa Venedikliler’le olan mücadelelerde önemli bir deniz üssü olarak vazife gördü; Osmanlı hizmetindeki korsanların harekât ve toplanma noktası oldu. XV. yüzyıl boyunca ticarî önemini koruyan Balat’ta Venedikliler yanında Dubrovnik (Ragusa) tüccarları ve Cenevizli meşhur tâcirler, bunlar arasında özellikle Giustianno ailesi faaliyet gösteriyordu. Cenevizliler 1566’da Sakız’ın alınmasına kadar buradaki ticarî üstünlüklerini korudular. Balat XVI. yüzyılda iyice içeride kalmış olmasına rağmen ticarî faaliyet hâlâ canlı bir şekilde sürüyordu. Nitekim Pîrî Reis XVI. yüzyıl başlarında buranın sahillerinin sığlık halde bulunduğunu, Balat’ın denizden içeride yer aldığını, yakınına gelen gemilerin Deveboynu denilen bir burnun güneyinde demirlediklerini ve buraya Karaağaç Limanı adı verildiğini belirtir. Ayrıca buranın önemli bir uğrak yeri olduğu, şehirdeki hamamın duvarlarına çizilmiş “karavela” ve “carraca” tipi ağır yük taşıyan gemi resimlerinden de anlaşılmakta ve bunlar XV-XVII. yüzyıllar arasında Balat’ın ekonomik canlılığını ispatlayan belgeler olarak dikkati çekmektedirler.

Tahrir defterlerine göre Balat 1517’de on yedi mahallesi ve 2500’ü aşkın nüfusu ile büyük bir kasaba durumundaydı (BA, TD, nr. 61, s. 176-184). Burada sadece yirmi dokuz hâne (yaklaşık 145 kişi) gayri müslim nüfus bulunuyordu. Bu sırada başlıca kalabalık mahalleleri İbrâhim Bey Camii, Kayalu, Lala Mescidi, Kazancılar Mescidi, Şeyhler, Subaşı, Gücü, Hüsâmeddin Mescidi, Hacı İshak teşkil ediyordu. Ayrıca bu dönemde civar köylerden gelerek buraya yerleşenler de olmuştur. Balat’ta XVI. yüzyıl başlarında, aralarında İlyas Bey İmareti ve Medresesi, Ahmed Gazi Mevlevîhânesi, İbrâhim Bey Camii, Feleküddin, Hacı İshak, Süle Bey, Kazancılar, Lala, Hızır Şah adını taşıyan mescidler başta olmak üzere toplam iki imaret, bir mevlevîhâne, bir kervansaray, bir cami, sekiz mescid, beş zâviye, bir dârülhuffâz bulunuyor, gelirleri vakfa ait en az elli dükkân ve üç hamam yer alıyordu. Şehir özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısından sonra yavaş fakat sürekli bir gerileme dönemine girdi. 1563’te şehirde on altı mahalle vardı; nüfus ise 2000’e düşmüştü (BA, TD, nr. 337, vr. 205^b). Bu gerilemede eski hisarın yıkılıp harap olması da kısmî bir rol oynamıştı. Nitekim 1571 tarihli bir arzda, Balat’ın deniz kıyısına yakın, üç cami ve yirmi mescidli büyük bir kasaba olduğu, ancak kıyıdaki eski hisarın yıkılması sebebiyle sürekli olarak düşman gemilerinin hücumuna uğradığı ve ahalinin dağılmaya başladığı belirtilmektedir (BA, MAD, nr. 18.092, s. 76).

Balat bu tarihten az sonra idarî bir değişikliğe uğradı ve Menteşe sancağından ayrılarak yeni oluşturulan Sığla sancağına bağlandı. Bu sıralarda Balat kazası yetmiş kadar köye sahipti. Civarındaki köylerin çoğu Türkmen köyleri olup Kayı, Kınık, Bayındır, Afşarlu gibi büyük Türk oymaklarının adını taşıyordu. Halkın çoğu çiftçilik ve balıkçılıkla uğraşıyordu. Defterdeki kayıtlardan ayrıca Balat’ın çevresinin bağlık ve bahçelik olduğu, kurulan pazardan elde edilen gelirin önemli miktarlara ulaştığı ve burada bir de mumhânenin bulunduğu anlaşılmaktadır.

1583 tarihli Tahrir Defteri’ne göre, muhtemelen kalesinin de tamiriyle yeniden toparlanan ve nüfusu yaklaşık 3000’e yükselen Balat (TK, TD, nr. 156, vr. 46^b-50^a). XVII. yüzyıldan itibaren gerek korsan baskınları gerekse bataklıkların genişleyip sıtma hastalığının yayılması sonucu bir ticaret merkezi olma özelliğini kaybetmeye başladı. Evliya Çelebi’nin belirttiğine göre hastalık sebebiyle kaza idarecileri Söke’de oturuyorlardı. Ancak yine de ticarî faaliyet sürüyor, Tire, Aydın, Saruhan ve Menteşe’den gelen tüccarlar mallarını buraya getirerek ihraç ediyorlardı. Küçük gemi ve kayıklar Menderes’ten içeri girerek şehre getirilmiş olan buğday, arpa, pamuk ve özellikle pek meşhur meyan kökünü taşıyorlardı. 1655’te on altı mahalleli, nüfusu azalmış bir kasaba olan Balat’ı (BA, KK, Mevkūfat, nr. 2620, s. 27-28) 1670’lerde “harap, viran bir azîm şehir ve kale” şeklinde tasvir eden Evliya Çelebi burada ancak 200 kadar ev (yaklaşık 1000 kişi) ile bir han ve küçük bir caminin yer aldığını belirtir. İzmir’in ön plana çıkışı ile ticarî faaliyeti de büsbütün sönen şehri 1675’te gören G. Wheler burayı karmakarışık, eski yıkıntılarla dolu bir yığın olarak tarif eder. Nitekim 1676’da avârız tesbiti için yapılan bir tahrire göre Balat on dört mahalleli, 500 dolayında nüfusa sahip küçük bir yerleşim yeri durumundaydı (BA, KK, nr. 2670, vr. 22^b). 1706’da tabii âfetler ve büyük bir veba salgını kasabanın çöküşünü hızlandırdı. Bu sıralarda yerleşime açık altı mahallesi (Yuran, Mahmud Baba, Ahurlu, Şeyhler, Kızılali, Hireli) bulunuyordu. Eski mahalleleri tamamen terkedilmiş, nüfusu ise 150-200 civarına inmişti (BA, KK, nr. 2670, vr. 27^b). Hızlı çöküşün başlangıcını teşkil eden bu son tarihten yaklaşık yarım asır sonra 1761’de buradan geçen R. Chandler ise Balat’ı çok az sayıda Türk’ün oturduğu, her tarafını çalılıkların kapladığı, saraylarından ötürü hâlâ Palat ve Palatia denilen çok kötü bir yer olarak belirtir. 1830’a doğru tamamen küçük bir köy durumuna düşen Balat yüzyılın sonlarında Charles Texier’ye göre hemen hemen boşalmış, kışın çobanların barındığı birkaç kulübeden ibaret bir yer haline gelmiştir. XX. yüzyılın başlarında burada bir köy biriminin oluştuğu ve zamanla nüfusun biraz daha arttığı bilinmektedir. Bugün Aydın’ın Söke kazasına bağlı Akköy nahiyesinin bir köyü durumunda olan Balat 1955’teki zelzele sebebiyle harap olmuş, ancak hemen yakınında 2 km. kadar uzaklıkta yeniden kurulmuştur. Nüfusu 1990 sayımına göre 2002’dir.

BİBLİYOGRAFYA

BA, TD, nr. 61, s. 176-184; nr. 166, s. 506-516; nr. 337, vr. 205^b-207^b.

BA, MAD, nr. 18.092, s. 76.

BA, KK, Mevkūfat, nr. 2620, s. 27-28; nr. 2670, vr. 22^b, 27^b.

TK, TD, nr. 156, vr. 40^b-50^a.

Strabon, Coğrafya (trc. Adnan Pekman), İstanbul 1975, XIV, 6-8.

Bekrî, Muʿcem, I, 271.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 477-478.

Clavijo, Timur Devrinde Semerkand’a Seyahat (trc. Ömer Rıza Doğrul), İstanbul 1975, s. 26.

Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, V, 382.

Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, İstanbul 1935, s. 190, 209.

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IX, 146-147.

J. Spon – G. Wheler, Italienische Dalmatische, Griechische und Orientalische Reise-Beschreibung, Nürnberg 1690, s. 73.

R. Chandler, Travels in Asia Minor and Greece, London 1817, I, 168-169.

Texier, Küçük Asya, II, 213-214.

Yağlıkçızâde Ahmed Rifat, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, İstanbul 1299-1300, II, 128.

Kāmûsü’l-a‘lâm, II, 1336.

Th. Wiegand, Die Milesische Landschaft, Berlin 1929.

K. Wulzinger v.dğr., Das Islamische Milet, Berlin-Leipzig 1935.

Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 70-82.

P. Wittek, Menteşe Beyliği (trc. O. Şaik Gökyay), Ankara 1968, s. 26, 59-60, 74, 81-82, 90, 93, 102-103, 108, 113, 116-117, 128-130.

W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi (trc. Enver Ziya Karal), Ankara 1975, s. 607-609.

K. Ekrem Uykucu, Muğla Tarihi, İstanbul 1983, s. 213-214.

E. A. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415), Venice 1983, s. 19, 58-59, 60-62, 187-189 ve tür.yer.

Aynur Durukan, Balat, İlyas Bey Camii, Ankara 1988.

Şerafettin Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri, İstanbul 1990, I, 145-157.

W. Müller-Wiener, “Das Theaterkastell von Milet”, Istanbuler Mitteilungen, X/17, İstanbul 1967, s. 279-290.

Süha Göney, “Büyük Menderes Deltası”, İÜ Coğrafya Enstitüsü Dergisi, X/18-19, İstanbul 1973, s. 339-354.

Otto F. A. Meinardus, “Balat (Ortaçağ’da Miletos) Kentinin Ekonomik Canlılığının Kanıtları” (trc. Şadan Karadeniz), TTK Belleten, XXXVII/147 (1973), s. 297-304.

F. Giese – Besim Darkot, “Balat”, İA, II, 272-273.

D. Sourdel – V. J. Parry – A. Huici Miranda, “Balāṭ”, EI² (İng.), I, 987-988.