BASÎRÎ

El yazısı ile tertip ettiği Farsça divanının mukaddimesindeki kayıtta künyesi Mehmed b. Ahmed b. Ebü’l-Meâlî el-Murtazâ şeklindedir. Baras hastalığına yakalandığı için Alaca Basîrî diye de anılmıştır. Bazı kaynaklarda Bağdatlı olduğu rivayet edilmişse de güneydoğu illerimizden olduğunu gösteren kuvvetli rivayetler vardır. Âşık Çelebi ile onu esas alan kaynaklar tarafından ileri sürülen Horasanlı olduğu iddiası gibi Nevâî’nin onu Mecâlisü’n-nefâis adlı eserinde zikrettiği iddiaları da tamamen yanlıştır (bk. Âşık Çelebi, vr. 55^a; Kınalızâde Hasan Çelebi, I, 214). Gerçek ise Mecâlisü’n-nefâis’in Hakîm Şah Muhammed Kazvînî tarafından Farsça’ya yapılan tercümesinde Yavuz Sultan Selim devri şairleri arasında ona da yer verilmesinden ibarettir.

Basîrî gençliğinde Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’ın oğulları Uğurlu Mehmed (ö. 882/1477) ve Yâkub (ö. 896/1490) beylerin yanında bulundu; onlara kasideler sundu. Çok seyahat etti ve 892 (1487) yılı civarında Herat’ta Ali Şîr Nevâî, Mirza Hüseyin, Câmî ve Binâyî ile buluştu; Nevâî ise Basîrî adına bir muamma yazarak onu bu yeni muhitinde de tanıttı. Aynı muammayı ihtiva eden tavsiyenâme, bazı mecmualarda “Nevâî Nâmesi” adıyla kaydedilmiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4020, vr. 149^b; Çorlulu Ali Paşa, nr. 445, vr. 10^a). Latîfî, Osmanlı ülkesine Nevâî’nin divanını ilk önce Basîrî’nin getirdiğini belirtirken (Tezkire-i Latîfî, s. 101) Âşık Çelebi, Sultan Bayezid devrinde Osmanlı ülkesine gelen Basîrî’nin beraberinde Nevâî’nin ve Câmî’nin kitaplarıyla gazellerini ve siparişnâmelerini de getirdiğini söylemektedir (Âşık Çelebi, vr. 55^a). 1491 yılı civarında kısa bir süre İstanbul’da bulunan şair, daha sonra Akkoyunlu Hükümdarı Göde Ahmed Bey’in musahibi oldu. Göde Ahmed Bey tarafından elçilik göreviyle II. Bayezid’e gönderildi (901/1495-96) ve bir daha geri dönmeyerek İstanbul’da kaldı. Bu sırada Tâcîzâde Câfer Çelebi, Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi, daha sonra da Defterdar İskender Çelebi’nin yanında bulundu, onlardan yardım ve destek gördü. Padişah hazinesinden sâlyânesi ve Ayasofya zevâidinden 10 akçe ulûfesi dışında, padişaha ve devrin ileri gelenlerine takdim ettiği kasidelerine karşılık aldığı câizelerle geçimini sağladı.

Latîfî, şairin Acem sınırına yakın bir yerden olduğunu bildirmekte ise de Kazvînî ile bu müelliften faydalanan Sehî, Ahdî ve Âşık Çelebi Acem olduğunu belirtmektedirler. Aslında bu durum, Osmanlı münevverlerinin devletin doğu sınırlarının ötesinde yaşayan herkesi Acem olarak kabul etmesinden ileri gelmektedir. Başlangıçta Osmanlı şuarâ tezkirecilerinin deyimiyle “Acemâne”, yani kendi dili olan Âzerî şivesiyle şiirler yazan Basîrî, daha sonra İstanbul Türkçesi’ni kullanmaya başlamıştır. Bununla beraber kendi el yazısı ile kaydettiği şiirlerinde yer yer Âzerî şivesinin izleri görülür. Başta Zâtî, Kandî ve Keşfî olmak üzere XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış olan şairlerle görüşmüş ve dostluklar kurmuştur. Tezkirelerde nüktedanlığı önemle vurgulanmıştır. Nükteleri genellikle hezl (alay, şaka) ve hiciv özelliği taşıdığı halde devletin ileri gelenlerinin meclislerinde aranan bir kişi olduğuna bakılırsa kaba ve kırıcı olmadığı, dinleyenlere zevk verdiği söylenebilir. İstanbul’da vefat eden Basîrî, Edirnekapısı dışında birçok şairin kabrinin bulunduğu bir mezarlığa defnedilmiştir.

Şiirleri vezin bakımından hemen hemen kusursuz, söyleyişi rahattır. Çağdaşı şairlerin çoğunun mâna üzerinde yaptıkları sanat oyunlarına Basîrî’de pek rastlanmaz.

Eserleri. 1. Türkçe Divan. Kaynaklarda adı geçen bu eserin müstakil bir nüshasına henüz rastlanmamıştır. Çoğu gazel olmak üzere elliden fazla Türkçe şiiri toplu halde Farsça divanının sonundadır. Ayrıca XVI. yüzyıl nazîre mecmualarında da bazı şiirlerine rastlanmaktadır.

2. Farsça Divan. Bilinen tek nüshası şairin kendi hattı ile yazılmış olup Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Âşir Efendi, nr. 292, vr. 229^b-281^a). Bu nüshanın başında (1^a-229^a) Hâce-i Cihân Mahmûd b. Muhammed el-Gîlânî’nin Riyâżetü’l-inşâʾ adlı eseri vardır. Bu divan bir mukaddime, yirmi üç kaside, 121 gazel ve çoğu tarih kıtalarından ibarettir.

3. Letâif. Basîrî’ye asıl şöhretini kazandıran bu eserin tamamı henüz ele geçmemiştir. Şairin derlenmiş latifelerinin yer aldığı eksik bir nüsha Konya Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi’ndedir. İkinci ağızdan nakledilen bu latifelerin bazılarını, Lâmiîzâde Lem‘î Çelebi’nin derlediği ve babasına atfedilen letâif içinde bulmak mümkündür. Letâif’te yer alan latifelerin bir kısmı ise Basîrî’nin çağdaşı şairlerle diğer sanat ve fikir adamlarını iğnelediği fıkraları ihtiva eder.

Tarih düşürmede de usta bir şair olan Basîrî’nin Bengînâme adlı bir eserinden söz edilmekteyse de (Âşık Çelebi, a.g.e., vr. 56^a) bu esere de henüz rastlanmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâʾis (trc. Hakîmşah Muhammed b. Kazvînî), Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3877, vr. 179^a.

Sehî, Tezkire, s. 116-117.

Latîfî, Tezkire, s. 101-103.

Ahdî, Zübdetü’ş-şuarâ, İÜ Ktp., TY, nr. 2604, vr. 43^a.

Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ, vr. 55^a-56^a.

Kınalızâde, Tezkire, I, 214-217.

Beyânî, Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 2568, vr. 17^a.

Riyâzî, Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 761, vr. 35^b.

Ergun, Türk Şairleri, II, 743-746.

F. Giese, “Basîrî”, İA, II, 319.

Ali Nihad Tarlan, “Baṣīrī”, EI² (İng.), I, 1082-1083.

Mehmed Çavuşoğlu, “Basîrî Mehmed”, Küçük Türk-İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1981, 4. fas., s. 319-320.

“Basîrî”, TDEA, I, 339.