Mukātaa-i Evvel Kalemi de denilen bu büro muhtemelen XVI. yüzyılın ortalarında kurulmuştur. Bundan önce mukātaalarla ilgili kayıtları tutan ve Hazîne-i Âmire kâtipleri arasında yer alan bir mukātaacının varlığı bilinmektedir. Fâtih’in teşkilât kanunnâmesinde mukātaacı tabiri geçmekte olup hazine kâtibi ve muhasebeci ile bir arada zikredilmiştir. 1503 tarihli kayıtlara göre merkezde hazine kâtipleri arasında görevleri açık olarak belirtilmemiş olan üç mukātaacı bulunuyordu. 1527-1528 tarihli bütçedeki kâtipler listesinde ise, Rumeli, Anadolu ve Arap vilâyeti mukātaacılarının isimleri kaydedilmişti. 1561-1562 tarihli bir listede, Hazîne-i Âmire kâtipleri içinde mukātaa-i evvel unvanlı bir görevliye rastlanması bu büronun hazineye bağlı olarak kurulduğunu düşündürmektedir. Ayrıca Selânikî’nin Târih’inde de başmukātaacı tabiri 1585 yılındaki bir tayin münasebetiyle geçmektedir (s. 156). Bunun bir kalem olarak teşkilâtının tamamlanması ve görevlerinin belirlenmesi ise XVII. yüzyılda gerçekleşmiş olmalıdır.
Başmukātaa Kalemi özellikle Rumeli’deki Filibe pirinç sahaları, Kratova maden mukatāaları ile Vidin, Niğbolu, Kili, Varna, İbrâil, İsakça, Tulça, Maçin, Ahyolu mukātaaları gibi Tuna nehri kıyısındaki bütün iskele ve tuzlaların mukātaa hesaplarını denetler, bu mukātaalar hakkında çıkan emir ve nizamların kayıtlarını tutar ve muhafaza eder, bu arada bazı vazife, has ve sâlyâne tahsislerine de bakardı. Rumeli’ye ait eminler ve diğer görevlilerin beratları, hüküm ve tezkireleri bu dairedeki kâtipler tarafından yazılırdı. Bunlar daha sonra defterdara takdim edilip mühürlenir, kubbe vezirlerinin tetkikinden sonra tuğralanırdı. Ayrıca mukātaaları iltizama alanların tatbik mühürleri de bu kalemde bulunurdu. Bundan başka, üçüncü defterdarlığa bağlı bir Mukātaa-i Evvel Kalemi vardı ki bu da İstanbul, Edirne, Selânik, Mora ve civarındaki mukātaalara bakardı.
1686-1687 yılı bütçelerine göre Başmukātaa Kalemi’nin en önemli gelirlerini Rusçuk Voyvodalığı, Ahyolu tuzlası ve Varna mukātaaları teşkil etmekteydi. Bu tarihten sonra da en önemli gelir kaynakları Rumeli’de toplanmıştı. Bundan dolayı savaşlardan sonraki toprak kayıpları ve birçok mukātaanın işgal bölgelerinde kalışı, gelir kaynaklarını azalttı, kalemin fonksiyonu da önemini kaybetti. Kaleme ait 1690-1691’de yirmi iki, 1698-1699 ve 1701-1702’de yirmi altı, 1734-1735’te otuz dört, 1748’de yirmi yedi gelir kaynağı vardı. Bunlar arasında, Filibe, Vidin nezâretleri, Astâr-ı Eflak hasları, Kili-İsakça mukātaaları, İbrâil, İsmâil, Üsküp nezâretleri başta geliyordu. Gelir kaynak türünde 1690-1735 döneminde artma olmakla birlikte gelir rakamlarında sürekli azalma olmuştur. Nitekim başmukātaanın 1690’da toplam geliri bütçede 30 milyonu geçmişken bu rakam 1748’de 16 milyon dolayına inmiştir. Gider olarak ise bu büronun önemsiz harcamalarda bulunduğu ve diğer bürolara göre bütçede çok alt sıralarda yer aldığı anlaşılmaktadır. Maliye Nezâreti’nin kurulması sırasında (1838) görevlerinin, mukātaa işleriyle meşgul olan haslar, İstanbul ve mâlikâne kalemleriyle birlikte yeniden teşkil edilen Mukātaat Muhasebesi’ne devri üzerine bu kalem lağvedilmiştir. Bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Kepeci Tasnifi (KK) yanında Bâb-ı Defterî, D.BMK kodu altında bu kaleme ait defter ve evrak serileri bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
BA, MAD, nr. 559, s. 8-9.
BA, KK, nr. 1764, s. 121; nr. 6593, vr. 242b.
BA, Bâb-ı Defterî, D. BMK, nr. 22.457, 22.461, 22.465, 22.866.
Selânikî, Târih (İpşirli), s. 156.
Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Târihi (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., nr. TE 80, s. 92-93.
Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi, İstanbul 1328, I, 187-188.
Uzunçarşılı, Merkez-Bahriye, s. 341-343, 352.
Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Mâliyesi, İstanbul 1985, s. 92-94, 105, 113, 168-169.
Sertoğlu, Tarih Lügatı, s. 37.
Necati Aktaş – İsmet Binark, el-Arşîfü’l-ʿOs̱mânî, Amman 1406/1986, s. 16.
Ömer Lutfi Barkan, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İFM, XV/1-4 (1955), s. 324.
a.mlf., “Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar”, a.e., XVII/1-4 (1960), s. 206-207.
a.mlf., “İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri”, TTK Belgeler, IX/13 (1979), s. 351-352.
Fâtih’in Teşkilât Kanunnâmesi (nşr. Abdülkadir Özcan, TD, sy. 33 [1982] içinde), s. 38.
Pakalın, I, 169.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 135 numaralı sayfada yer almıştır.