BASRA

Bağdat’ın 420 km. güneydoğusunda, Dicle ile Fırat nehirlerinin birleştiği noktanın 50 km. güneybatısında yer alır. İklimi oldukça serttir. Kışları soğuk geçer; yaz aylarında ise şehirde kavurucu bir sıcaklık hüküm sürer. Sıcaklar ancak kuzey rüzgârlarıyla hafifler; güney rüzgârları yakıcıdır.

Basra Keldânîler zamanında Teredon, Sâsânîler devrinde Vehiştâbâd Erdeşir diye bilinen şehrin Araplar’ın Hureybe dediği harabeleri üzerinde 14 (635), 16 (637) veya 17 (638) yıllarında kurulmuştur. Şehrin kuruluş tarihiyle ilgili üç ayrı rivayetin temeli Basralılar ile Kûfeliler arasındaki rekabete dayanmaktadır. Basralılar şehirlerinin Kûfe’den daha önce kurulduğunu söylerken Kûfeliler Basra’nın kendi kumandanları olan Sa‘d b. Ebû Vakkās’ın yardımcılarından biri tarafından daha sonraki tarihlerde kurulduğunu iddia ederler. Mes‘ûdî Basra’nın 14 (635) yılında veya Rebîülevvel-Rebîülâhir 16’da (Nisan-Mayıs 637) Utbe b. Gazvân tarafından kurulduğunu söyler. Farslar’ın sınır savunması için kullandıkları ve Hz. Ömer dönemindeki fetihler sırasında Utbe b. Gazvân tarafından 14 (635) yılında geçici bir ordugâh olarak seçilen Hureybe bölgenin fethinde bir üs olarak kullanıldı. İki yıl sonra Irak’ın fethi tamamlanınca ordugâh olarak seçilen sahada Hz. Ömer’in emriyle Utbe b. Gazvân bugünkü Basra’dan yaklaşık 25 km. uzaklıkta eski Basra’nın temellerini attı. Buraya en yakın yerleşim merkezi 4 fersah uzaklıktaki Übülle idi. Şehrin askerî ve Arap karakteri çok bârizdi, Basra’nın Arap karakteri isminden de anlaşılmaktadır. Bu ismi Arapça’nın dışındaki bir dile atfetmek ve başka bir menşeden geldiğini söylemek mümkün değildir. İsim muhtemelen arazinin doğal yapısından alınmıştır. Halk zamanla eski Basra’yı terkederek bedevî saldırılarına karşı daha emniyetli bulduğu ve su ihtiyacını daha rahat karşılayabileceği bugünkü Basra’ya yerleşmeye başladı. Bu yeni sahaya intikal 900’de (1494-95) tamamlandı.

Basra şehri İran körfezini, İran ve Irak yollarını kontrol altında tutabilmek, stratejik mevkii sebebiyle burayı askerî bir üs olarak kullanmak, bedevîlerin tedrîcen iskânını kolaylaştırıcı kamplar kurmak ve nihayet Irak şehirlerinin önemini azaltmak gibi birtakım düşüncelerle kurulmuştur. Başlangıçta kamıştan bir mescid, bir de hükümet konağı inşa edildi. Utbe b. Gazvân’ın emrinde Sakīf, Süleym, Adî, Belî, Mâzin ve Yeşkür gibi muhtelif Arap kabilelerine mensup askerler vardı. Bunların arasında çok az sayıda kadın bulunması, Araplar’ın bu bölgeye yerleşmek gayesiyle gelmediğini gösteren açık bir delildir. Ancak daha sonra buraya çeşitli Arap kabileleri yerleştirildi. Ebû Mûsâ el-Eş‘arî 17 (638) yılında Basra valiliğine tayin edilince şehir mescidini ve vali konağını (dârü’l-imâre) kerpiç ve çamur kullanarak daha geniş bir şekilde yeniden yaptırdı. Burada ikamet eden Arap kabileleri de Hz. Ömer’in iznini alarak evlerini kerpiçten yapmaya başladılar. Arap göçmenler için Basra Kûfe kadar cazip bir yerleşim merkezi değildi. Hz. Ömer, Kûfeliler tarafından fethedilen bazı zengin şehirlerin gelirlerini Basralılar’a tahsis etmeye karar verdi. Ayrıca maaş dağıtımı hususunda Kûfeliler’e tanınan hakların aynısını bunlara da tanıdı. Halifenin bu isabetli uygulamaları Basra yakınlarında yaşayan çöl Arapları’nın da şehir içine gelmelerini sağladı. İbn Sa‘d’a göre Basra’ya kırk aşirete mensup insan yerleştirilmişti. Şehrin artan nüfusuna, bu sıralarda Fars, Sicistan ve Kirman gibi doğu vilâyetlerinde yapılan fetihler sonucu kitleler halinde müslüman olan veya esir alınan İranlılar da katıldı. Bu eski garnizondaki Arap nüfus askerî özelliklerini kaybetti ve garnizon süratle gelişen bir şehir halini aldı. Coğrafî konumu ticarî aktivitesini daha da arttırdı. Böylece şehir olağan üstü bir gelişme gösterdi.

Hz. Osman döneminde Basra valiliğine tayin edilen (29/650) Abdullah b. Âmir’in başarılı çalışmaları neticesinde doğu vilâyetlerinde başlatılan ve yarım kalan fetihler tamamlandı ve şehrin refah seviyesi daha da arttı. Sûku’l-mirbed kâfi gelmeyince Abdullah b. Âmir şehrin planını yeniden gözden geçirmek ve yeni bir merkezî çarşı için yer düşünmek zorunda kaldı. Ümmü Abdullah Kanalı’nın yanındaki bazı evleri satın aldı, bunları yıktırıp yeni bir çarşı yaptırdı. Böylece Bahreyn bölgesinde yerleşen ve fetihlere katılan askerlerin maaşları buradan karşılanmaya başlandı. Aynı zamanda Abdülkays ve Ezd gibi Arap kabilelerinin tamamı buraya yerleşti. Basra’da açılan Übülle ve diğer bazı kanalların kullanılmaya başlanması da yine adı geçen vali zamanında gerçekleşti ve şehir daha önemli bir idarî merkez haline geldi.

Hz. Osman’ın son günlerinde Basra önemli siyasî çalkantılara sahne oldu. Halifenin Zilhicce 35’te (Haziran 656) Medine’de öldürülmesi olayına Basra’dan bir grup isyancı katılmıştı. Buna benzer siyasî hareketler Hz. Ali zamanında da devam etti. Hz. Ali halife olur olmaz Basra onunla Hz. Zübeyr, Talha ve Âişe üçlüsü arasında Cemâziyelâhir 36’da (Aralık 656) meydana gelen Cemel Vak‘ası’na şahit oldu. Çoğunluğu Kûfeliler’den meydana gelen Hz. Ali kumandasındaki 20.000 kişilik ordu ile çoğunluğunu Basralılar’ın oluşturduğu adı geçen üç sahâbî idaresindeki 30.000 kişilik kuvvet karşı karşıya geldi, yapılan bir günlük savaş sonucunda 5000 Basralı hayatını kaybetti. Kuruluş yıllarında Utbe b. Gazvân’ı desteklemek için gelenlerin sayısı 1000’den az olduğu halde 36’da (656-57) şehrin nüfusu 50.000’i geçmişti. Bu ayaklanmadan sonra Hz. Ali ile Basralılar arasına bir daha giderilmesi mümkün olmayan bir küskünlük girmiş ve halife diğer askerî hamleler için hilâfetinin sonuna kadar bu önemli şehirden fazla asker çıkaramamıştır. Basra, Şiî Kûfeliler’in karşısında Sünnîliğin merkezi olma vasfını daima korumuştur.

Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde şehirde idarî ve iktisadî alanlarda önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Bu dönemlerde doğu vilâyetlerinde yapılan fetihler neticesinde Ahvaz, Sîstan (Sicistan), Azerbaycan ve Horasan gibi bölgelerin idaresi Basra valisinin sorumluluğuna bırakıldı. Buralara gönderilen yüksek rütbeli devlet memurları genellikle onun tarafından tayin edilirdi. Bu uygulama idarî ve iktisadî yönden şehrin büyüyüp gelişmesine, nüfusunun da zamanla artmasına sebep oldu. Kaynaklara göre Hz. Ali döneminde Basra divanından atıyye alanların sayısı 60.000 idi. Bunlar arasında geçici bir dönem için şehir dışında görevlendirilenler, divana kayıtlı olduğu halde Basra dışında yaşayan bedevîler ve öldükten sonra divandan adları silinmeyenler de vardı. Bu da şehrin yirmi altı yıllık kısa bir zaman zarfında hayli büyüdüğünü gösterir. Basra’nın ilk sakinleri hâkim Arap zümresiydi. Birçok kabileye mensup gruplar olmakla beraber en nüfuzlu kabile Temîm ve Bekir b. Vâil’in çeşitli kollarıydı. Hicaz’dan gelen Kureyş, Kinâne ve Kays Aylân bunlara göre daha azdı. Doğu Arabistan ve Uman’dan gelip buraya yerleşen Abdülkays ve Ezd sonraki yıllarda aktif rol oynamışlardır. Ayrıca İran, Hindistan ve Malezya’dan gelenlerle Zencîler de Basra’ya yerleşmeye başladılar. İranlı süvariler (esâvire) Temîmliler’in müttefiki olarak buraya yerleştiler. Fakat İranlılar’ın büyük çoğunluğunu esir alınan ve müslüman olan mevâlîler oluşturuyordu. Bunlar Arap kabilelerinin hizmetine giriyor veya onların müttefiki oluyordu.

Basra’nın bol gelir getiren yerler için idarî bir merkez seçilmesi buranın iktisadî hayatını da olumlu bir şekilde etkiledi. Şehrin Basra körfezinin kuzeyinde yer alması ona ticaret alanında büyük avantajlar sağlıyordu. Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerinde devlet Basra bölgesinde ticareti kolaylaştırmak maksadıyla bazı kanallar açtırdı, ayrıca kuyular kazdırdı ve köprüler yaptırdı. Hz. Osman devrinde ordu bünyesinde yer alan Araplar’ın savaşlarda ele geçirilen bol miktardaki ganimet mallarına sahip olmaları ve halifenin Basra bölgesinde geniş topraklar satın almalarına izin vermesi, büyük çapta servet biriktirmelerine ve bu servetleri ticaret alanında kullanmalarına yol açtı. Zübeyr b. Avvâm’ın ticaretle uğraşan 1000 köleye sahip olduğu rivayet edilmektedir. Yine bu sıralarda ticarî faaliyetlerde bulunan büyük tâcirlerin başında Talha b. Ubeydullah geliyordu. Hz. Talha’nın Basra’da Kanât adıyla tanınan arazisinde bol gelir getiren tarla ve çiftlikleri vardı. Onun öldükten sonra mal ve gayri menkul olarak 30 milyon dirhem servet bıraktığı kaydedilmektedir.

Emevîler döneminde Basra’nın önemi daha da arttı. Fars, Sîstan ve Horasan Basra’ya bağlı olarak idare edildi. Muâviye b. Ebû Süfyân 41 (662) yılında şehirde otorite tesis ettikten sonra sırasıyla Büsr b. Ebû Ertât’ı (41/662), Abdullah b. Âmir’i (43/663-64) ve daha sonra da idarî ve iktisadî konularda çok tecrübeli olan Ziyâd b. Ebîh’i buraya vali tayin etti (45/665). Şehir bu yetenekli valinin dokuz yıllık idareciliği döneminde önemli gelişmeler gösterdi. Basra muhtemelen bu devrede şehrin hâkim sınıfını teşkil eden Arap kabileleri için “hums” denilen beş bölgeye ayrıldı: 1. Ehlü’l-âliye (Kureyş, Kinâne, Becîle, Has‘am, Kays Aylân, Müzeyne, Esed); 2. Temîmî; 3. Bekir b. Vâil; 4. Abdülkays; 5. Ezd. Ziyâd b. Ebîh katı uygulamaları ile kendinden önceki vali döneminde bozulan sosyal düzeni yeniden ıslah etmeye koyuldu. Huzur ve asayişi sağladı, kabileciliği gidermeye çalıştı. Bunları gerçekleştirmek için de Basra’da bulunan kabilelerin düzenine yeni bir uygulama getirdi ve pek çok kişiyi aileleriyle birlikte Horasan’a nakletti. Hâricîler’le Hucr b. Adî ve arkadaşlarına karşı katı bir siyaset uygulayarak Basra’daki etkinliklerini bertaraf etti. Ziyâd daha sonra iktisadî ve malî sahalara yöneldi. Memurlara verilen maaşları gözden geçirerek yeniden düzenledi. Dârü’l-imâre ve büyük camiyi taş ve tuğla kullanarak genişletti, bunun dışında yedi mescid daha yaptırdı. Bazı kişilere toprak dağıttı, mevcut kanalları ıslah ederek ziraat için elverişli hale getirdi ve burada yeni kanallar açtı. Ziyâd zamanında şehir içinde yaşayan zengin tabaka ihtişamlı evler inşa ettirdi. Ayrıca şehirde bazı hamamlar da yapıldı. Fakat daha sonra burada valilik yapan Haccâc selefinin hâtırasını ortadan kaldırmaya çalıştı. Basra Ziyâd b. Ebîh döneminde idarî ve iktisadî alanda olduğu kadar mimari alanda da büyük ilerlemeler kaydetti. Ziyâd’ın valiliği döneminde şehir 70.000 muharip ve bunların 80.000 kişilik aile efradıyla toplam 150.000 nüfusa sahipti. Ubeydullah b. Ziyâd zamanında bu rakam 90.000 muharip ve 100.000 kişilik maiyetiyle toplam 190.000’e ulaştı.

Emevîler döneminde Basra zaman zaman Hâricîler’in baskınına mâruz kalmıştır. Ubeydullah devrinde bu isyanlar daha da şiddetlendi. Basralılar’ın bir kısmı atıyye alamadıkları için âsilere katıldılar. Emniyet kalmadığından bazı tüccarlar aileleriyle birlikte şehri terkettiler. Devlet bu isyanları bastırmak için Dîvânü’l-atâ’ya kayıtlı olmayan Arap ve Acemler’i askere alıp onlara karşı sevketti. Ubeydullah b. Ziyâd’ın 67’de (686) ölümünden sonra şehirde ciddi rahatsızlıklar başladı. Bu anarşi döneminden sonra Abdullah b. Zübeyr’e bağlı birlikler Basra’nın kontrolünü ellerine geçirdiler ve 72 (691) yılına kadar şehir onların idaresinde kaldı. Haccâc halife Abdülmelik tarafından buraya vali tayin edildikten sonra hem İran hem de Irak’ı Basra’dan idare etti; bu bölgenin özellikle iktisadî yönlerini etkilemeye başlayan isyancı gruplara karşı çok katı bir siyaset uyguladı. Diğer taraftan da ekonomiyi bazı idarî uygulamalarla rayına oturtmaya çalıştı; divanları Araplaştırdı, suç işleyen devlet memurlarını şiddetle cezalandırdı. Köylerini bırakarak şehre yerleşen çiftçileri tekrar eski yerlerine göndermeye kalkıştı. Fakat onun bu katı icraatı hem dinî çevreler hem de avam tabakası tarafından tepkiyle karşılandı ve Emevîler’e karşı bazı isyanlar başlatıldı. Bunların en önemlisi İbnü’l-Eş‘as’ın isyanıdır (81/701). Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî zamanında sağlanan sükûnet ise onun 95’te (714) ölümüyle sona erdi.

Abbâsîler ihtilâlden sonra ciddi bir mukavemetle karşılaşmadan Basra’yı ele geçirdiler. Bağdat’ın kuruluşundan sonra siyasî ve idarî önemini kaybetmekle beraber Basra medeniyet açısından en parlak günlerini Abbâsîler döneminde yaşadı. Daha önce şehrin etrafında bir sur yoktu, şehir sadece hendekle çevriliydi. Halife Ebû Ca‘fer el-Mansûr 155’te (771-72) Basra’nın etrafını surlar ve hendeklerle çevirtti. Şehrin tek kapısı Bâbü’l-bâdiye idi. Basra zaman zaman iç ve dış tehditler mahiyetinde seyreden, politik olmaktan ziyade sosyal konulu kanlı olaylara sahne oldu. Zutlar 820-835 yılları arasında şehre hâkim oldular. Ancak bunların en önemlisi, tarihte Zencî hareketi diye bilinen ve Sâhibüzzenc Ali b. Muhammed tarafından başlatılan büyük ayaklanmadır. 869-883 yılları arasında Zencîler Basra ve köylerine büyük baskınlar düzenleyerek her tarafı yağmaladılar. Bu olaylar sonucunda yüz binlerce insan öldürüldü, tarla ve çiftlikler tahrip edildi, şehir camii yakıldı, deniz ticaretine ayrılan birçok gemiye el konuldu, binlerce kadın ve çocuk esir olarak götürüldü. Basra’yı büyük ölçüde tahrip eden bu ayaklanmalar, ancak Abbâsî hânedanının ileri gelenlerinden Muvaffak b. Mütevekkil sayesinde bastırılabildi. Şehir hicrî III. (IX.) yüzyılın sonlarında Karmatîler tarafından tehdit edildi. Karmatîler 899-945 yılları arasında defalarca Basra ve civarındaki köylere saldırdılar ve bu saldırılar sırasında can ve mal bakımından büyük tahribata sebep oldular. Karmatîler’in bu dönemdeki askerî gücünü arttıran önemli bir etken de onların, bu sıralarda siyaset sahnesinde görülmeye başlayan Büveyhîler’le iş birliği içine girmeleridir. Basra 923’te Berîdîler’in, 947 yılında da Büveyhîler’in egemenliği altına girdi. Büveyhîler’den sonra burada hüküm süren Arap asıllı Mezyedîler döneminde şehrin refah seviyesi yükseldi. Selçuklular devrinde Basra, şehrin iktâ edildiği bir emîr (mukta‘) tarafından yönetiliyordu. Şehrin merkezî yönetimden çok uzak bir bölgede yer alması ve önemli iktisadî kaynaklara sahip olması zaman zaman burayı bazı dış tehlikelere, Hafâce ve Müntefiḳ gibi bazı bedevî kabilelerin saldırılarına da mâruz bırakmıştır.

Abbâsîler zamanında meydana gelen bu olaylara rağmen Basra’da kültür sahalarında da önemli gelişmeler görüldü. Muhtelif etnik unsurların birbirlerine karışması zihnî ve dinî gayreti harekete geçirdi. II. (VIII.) yüzyılda şehrin gelişmesi zirveye ulaştı. Emevîler devrinde yaşayan Hasan-ı Basrî ile Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin burada yetiştirmiş oldukları öğrenciler İslâmî ilimlerde büyük çığır açtılar. Bu sırada tedvin hareketinde de büyük ilerleme kaydedildi. Kelâm, fıkıh, hadis, tarih, Arap dili, Arap edebiyatı ve ensâb konularında bol miktarda eser kaleme alındı. Basra’nın bu devirde yetiştirmiş olduğu müellifler arasında Ma‘mer b. Râşid (ö. 153/770), Saîd b. Ebû Arûbe (ö. 156/773), Şu‘be b. Haccâc (ö. 160/776), Hammâd b. Seleme (ö. 167/783-84) ve Ebû Avâne’yi (ö. 176/792) zikretmek mümkündür. Ayrıca II-IV. (VIII-X.) yüzyıllarda Basra’da Arapça’nın gramer kurallarını tesbit eden ve Basriyyûn adıyla şöhret bulan büyük dilciler yetişmiştir (bk. BASRİYYÛN). Basra, Arap edebiyatı alanında da geniş kültüre sahip ve sayısız eserler veren âlimler yetiştirmiştir. Câhiz (ö. 255/869) çok sayıdaki eseriyle bu dönemdeki edebiyatın ilk temsilcisidir. 439 (1047-48) yılında kurulan ve dini felsefe vasıtasıyla izaha çalışan İhvân-ı Safâ topluluğuna mensup Ebû Süleyman el-Büstî, Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed el-Mehcûrî gibi âlimler ilmî ve edebî çalışmalarını bu şehirde yürütüyorlardı. Feylesûfü’l-Arab unvanı ile anılan Kindî (ö. 260/873 [?]), yine bu dönemde Basra’da yetişmiş büyük filozoflardan biridir. Başka dillere en çok çevrilen Arapça edebî eserlerden el-Maḳāmât’ın müellifi Harîrî de (ö. 516/1122-23) Basra’da doğup yetişmiştir.

Abbâsî Devleti’nin merkezî otoritesinin zayıflaması ile birlikte başlayan kargaşa döneminin sonunda şehir ilmî ve kültürel açıdan hızlı bir düşüş gösterdi. 1258’de Bağdat Hülâgû tarafından işgal edildi. Bu olayla birlikte Abbâsî Devleti yıkıldı ve Irak Moğollar’ın eline geçti. Basra daha sonra sırasıyla 1335’te İlhanlılar, 1383’te Timurlular, 1410’da Karakoyunlular, 1470’te Akkoyunlular ve nihayet 1508 yılında da Safevîler’in hâkimiyetleri altına girdi. Bu uzun dönem esnasında Irak birçok siyasî çekişme ve savaşlara sahne oldu. Basra da bölgenin önemli bir şehri olarak aynı olaylarla karşılaştı.

Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm, Hz. Peygamber’in sütannesi Halîme, Ebû Bekre, Enes b. Mâlik, Hasan-ı Basrî ve Sehl et-Tüsterî’nin Basra’daki türbelerinden ve İbn Battûta’nın çok güzel olduğunu söylediği Mescid-i Ali’den günümüze hiçbir iz kalmamıştır.

Basra’nın tarihi hakkında eser yazanlar arasında şunlar zikredilebilir: 1. Zührî (ö. 124/742), Fütûḥu Ḫâlid b. Velîd. 2. Ebû Mihnef (ö. 157/774), Kitâbü Muṣʿab ve vilâyetü’l-ʿIrâḳ. 3. Heysem b. Adî (ö. 206/821 [?]), Kitâbü Nüzûli’l-ʿArab bi-Ḫorâsân ve’s-Sevâd. 4. Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ (ö. 210/825-26), Kitâbü’l-Baṣra, Ḳuḍâtü’l-Baṣra. 5. Medâinî (ö. 225/840), Kitâbü Fütûḥi’l-ʿIrâḳ, Kitâbü Fetḥi’l-Übülle, Kitâbü Ḫaberi’l-Baṣra ve fütûḥihâ, Ḳuḍâtü ehli’l-Baṣra, Müfâḫaratü ehli’l-Baṣra ve ehli’l-Kûfe. 6. Ömer b. Şebbe (ö. 262/876), Kitâbü’l-Baṣra, Kitâbü Ümerâʾi’l-Baṣra. 7. Ebû Zekeriyyâ es-Sâcî (ö. 307/919-20), Târîḫu’l-Baṣra. 8. Nu‘mân b. Muhammed, Kitâbü Maʿdeni’l-cevâhir bi-târîḫi’l-Baṣra ve’l-cezâʾir (nşr. Muhammed Hamîdullah, İslâmâbâd 1393/1973; Basra tarihiyle ilgili diğer eski eserler ve yeni araştırmalar için bk. Sâlih Ahmed el-Alî, Ḫıṭaṭü’l-Baṣra ve mınṭaḳatühâ, s. 10-27).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, Leiden 1325, III/1, s. 157-158.

Belâzürî, Fütûḥ (Rıdvân), s. 341-342, 356-357.

Taberî, Târîḫ, Kahire 1939, III, 60, 89, 320-321, 348-349.

Kudâme b. Ca‘fer, el-Ḫarâc (Zebîdî), s. 364-365.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), II, 328.

Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 117.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 430.

İbn Battûta, Riḥle, Beyrut, ts., s. 185-189.

Ali Zarîf el-A‘zamî, Muḫtaṣaru Târîḫi’l-Baṣra, Bağdad 1927, s. 86-111.

Barthold, İslâm Medeniyeti, s. 24, 27, 29, 32, 48, 52, 109-110.

Süleyman Feyzi, el-Baṣratü’l-ʿuẓmâ, Basra 1946, s. 18-19.

Sâlih Ahmed el-Alî, et-Tanẓîmâtü’l-ictimâʿiyye ve’l-iḳtiṣâdiyye fi’l-Baṣra fi’l-ḳarni’l-evvel el-hicrî, Bağdad 1953, s. 25-28, 30, 32, 85-86.

a.mlf., Ḫıṭaṭü’l-Baṣra ve mınṭaḳatühâ, Bağdad 1406/1986.

Ch. Pellat, Le Milieu basrien et la formation de Ǧāḥiẓ, Paris 1953.

Abdülkādir Baş’ayân el-Abbâsî, el-Baṣra fî edvârihe’t-târîḫiyye, Bağdad 1961, s. 7, 54-55.

İbnü’l-Gimlâs, Vülâtü’l-Baṣra ve mütesellimûhâ (h. 14-1333), Basra 1962, s. 38-51.

Resûl Hâvî el-Kerküklî, Devḥatü’l-vüzerâʾ fî târîḫi vaḳāʿî Baġdâdi’z-zevrâʾ, Beyrut 1963, s. 152-155.

Abdülemîr Emîn, el-Ḳuva’l-baḥriyye fi’l-Ḫalîci’l-ʿArabî, Bağdad 1966, s. 51.

Şeyh Nu‘mân b. Muhammed b. el-Irâkī, Kitâbü Maʿdeni’l-cevâhir bi-târîḫi’l-Baṣra ve’l-Cezâʾir (nşr. Muhammed Hamîdullah), İslâmâbâd 1393/1973.

Remziye Abdülvehhâb el-Hayrav, İdâretü’l-ʿIrâḳ fî ṣadri’l-İslâm, Bağdad 1978, s. 100, 122-123, 127, 133, 135-136.

el-ʿIrâḳ fi’t-târîḫ, Bağdad 1983, s. 356-362.

Fârûk Ömer, el-Ḫalîcü’l-ʿArabî fi’l-ʿuṣûri’l-İslâmiyye, Dübey 1983, s. 291.

a.mlf., “Min Meẓâhiri sümûdi ehli’l-Baṣra fi’t-târîḫi’l-ʿArabi’l-İslâmî”, el-Mevrid, XIV/3, Bağdad 1985, s. 9, 14-16.

Şâkir Sâbir ez-Zâbit, Târîḫu’l-münâzaʿât ve’l-ḥurûb beyne’l-ʿIrâḳ ve Îrân, Bağdad 1984, s. 15, 325, 427-428.

Abdülazîz Abdullah es-Sellûmî, Dîvânü’l-cünd: neşʾetühû ve teṭavvürüh fi’d-devleti’l-İslâmiyye ḥattâ ʿaṣri’l-Meʾmûn, Mekke 1986, s. 309-311.

Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1989, III, 410, 423-424.

Abdulhâlik Bâkır, İdarî ve İktisadî Yönden Hz. Ali Dönemi (doktora tezi), s. 20, 53, 108-109, 134, 229-230.

Kâmil Selmân el-Cübûrî, “63 ʿÂmen ʿalâ ḥarbi’l-ʿIrâḳ (1914-1915)”, Âfâḳ ʿArabiyye, sy. 10, Bağdad 1978, s. 32.

A‘lâ Mûsâ Kâzım Nevres, “Benû Kâʿb ve devrühüm fi’l-Ḫalîci’l-ʿArabî fi’l-ḳarni’s̱-s̱âmin ʿaşer”, a.e., sy. 2, Bağdad 1979, s. 17.

A. J. Naji – Y. N. Ali, “The Suqs of Basrah Commercial Organization and Activity in a Medieval Islamic City”, JESHO, XXIV/3 (1981), s. 298-309.

Âdil Necim Abbâr, “el-Müdünü’l-ʿArabiyye fi’l-ḳarni’l-evveli’l-hicrî”, Âdâbü’r-Râfideyn, XIII, Musul 1981, s. 588-589.

Ahmed Matlûb, “el-Baṣra fî türâs̱i’l-Câḥiẓ”, el-Mevrid, XI/3, Bağdad 1982, s. 15-28.

Sâlih Muhammed el-Abîd, “Baṣra fî senevâti’l-miḥne (1775-1779)”, a.e., XIV/3, Bağdad 1985, s. 37.

Nûrî Hammûdî el-Kaysî, “Şevâhid min buṭûleti’l-Baṣra”, a.e., s. 51-52.

İmâd Abdüsselâm Raûf, “Sümûdü’l-Baṣra es̱nâʾe ḥiṣâri Nâdir Şah sene 1743”, a.e., s. 21.

Eliezer Tauber, “Sayyid Talib and the Young Turks in Basra”, Middle Eastern Studies, XXV/1, s. 25, London 1989, s. 20.

“Basra”, İA, II, 320-327.

Ch. Pellat, “al-Basra”, EI² (İng.), I, 1085-1086.

F. M. Donner, “Basra”, EIr., III, 851-855.