Baybars’ın tekke, mescid ve türbeden meydana gelen bir külliye görünümündeki hankahı, Kahire’de bu türün ayakta kalabilen en eski örneğidir. Kaynaklarda “hankāhu Baybars el-Çeşankîr” veya kısaca el-Baybarsiyye adıyla anılan külliyenin hankah kısmı 707’de (1307-1308) türbe, revak ve minaresiyle, diğer bazı kısımları da 709’da (1309-10) inşa edilmiştir. 30 × 70 m. ebadında düzensiz bir yapı grubundan meydana gelen hankahın cümle kapısı dışarı doğru çıkıntı yapmakta olup yastık biçiminde bir kemer taşı bulunan büyük bir yuvarlak kemer vasıtasıyla, istalaktitlerle oyulmuş iki pandantif üstüne oturan yarım kubbeli bir açıklığa ulaşmaktadır. Bu kapının yanlarında açılan nişler doğan güneş motifi şeklinde tezyin edilmiş ve bir sıra siyah, bir sıra beyaz kesme taşla yapılmıştır. Gotik başlıklı geçmeli mermer sütuncuklar açıklığın köşelerini süslemektedir. Geometrik düzenli orijinal bronz kapının iki tarafında siyah mermer bir zemin üzerine beyaz mermer dolguyla yapılmış bir yazı ve eşikte pek çok Ortaçağ camiine has bir özellik gösteren eski anıtlardan devşirilmiş hiyeroglif yazılı bir taş blok bulunmaktadır. Cephede bânisinin ismini ve unvanlarını gösteren bir yazı şeridi vardır. Fakat Baybars’ın unvanları, tahtını ele geçirerek kendisini idam ettiren Sultan el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun tarafından sildirildiği gibi hankah da yirmi yıl süreyle kapatılmıştır.
Önce hankah inşa edilmiş ve türbe kubbesi cümle kapısının sol tarafı üstüne sonradan eklenmiştir. Demir kafesli pencerelere sahip hücreleri ve istalaktitli süslemeleriyle çıkıntı yapan bir duvar, girişin sol tarafı arkasında türbeyi yoldan ayıran küçük bir oda meydana getirmektedir.
Kahire’de dinî binalarda görülen en erken örnek olan dönemeç giriş, hankahın çapraz planlı avlusuna uzanmaktadır. Kıble tarafındaki ana eyvanın yanlarında birbirine havalandırma kanalıyla açılan daha küçük kemerli iki hücre mevcut olup üzeri tonozla örtülüdür. Binanın tarikat yapısı olmasından gelen sadeliği sebebiyle mihrabı çerçeveleyen iki sütun müstesna bu duvarda tezyinat bulunmamaktadır.
Tonozsuz daha küçük iki eyvan avlunun iki yanında bulunmaktadır. Dördüncü eyvan tonozludur, fakat boyutları ana eyvandan daha küçüktür. Bu değişik boyutlardaki dört eyvan arasında üç sıra küçük odalar yerleştirilmiştir. Üst kat odalarının avluya bakan pencereleri aynı zamanda avlunun ana tezyinatını meydana getirir. Bunlar açıklıkları farklı biçimlerdeki istalaktitler ve ışınsal davlumbazlı omurga veya sivri kemerli nişlerle sona ermektedirler. Bazı pencereler ise yuvarlak çıkıntılı kemerler içindedir. Bir zamanlar iki yüz sûfîyi barındıran hankah, günümüzde ortadan kalkmış olan başka bölümlere de sahipti.
Külliyenin minaresi “mebhare” diye adlandırılan şekildedir. İlk kısım, Nâsır Muhammed Medresesi minaresine çok benzeyen istalaktit gruplarıyla sona eren ve omurga kemerli nişleri olan dikdörtgen bir gövdeye sahiptir. İkinci bölüm ilk defa silindir şeklinde yapılmış olup istalaktitlerle nihayete ermektedir. Minarenin üçüncü bölümü, açık yuvarlak bir pavyon üstüne oturtulmuş kaburgalı bir miğfer biçimindedir. Üstünde bir zamanlar burayı kaplayan yeşil çinilerin kalıntıları bulunmaktadır. Minarede mebhare üslûbunun genel özelliğini veren sekizgen şeklindeki bölüm yoktur. Bu sebeple minare dikdörtgen ve dairevî kısımlar arasında geçişi sağlayan sekizgen bölümün bulunmadığı pek az örnekten biridir.
Türbe. Hankahın ibadet mekânı bezemesiz duvarlarıyla çok sadeyken bânisinin türbesi, çoğu beyaz ve siyah olan zengin mermer kaplamalarıyla tam bir tezat oluşturmaktadır. Türbenin mihrabı iki renkli mermer dolguludur. Mermer alt duvar kaplamaları Kalavun’un türbesindekilerden daha az göz alıcıysa da mihrabı çerçeveleyen ve duvarlar boyunca uzanan ahşap yazı şeridinde olduğu gibi onunla aynı üslûptadır.
Ortaçağ Kahiresi’ndeki diğer sultan türbelerine benzemeyen bu türbe doğrudan doğruya yola açılmamakta, dışarı doğru çıkıntı yapan giriş, büyük demir kafesli pencerelerinden görülen sokak ve kubbeli oda arasında yer almaktadır. Girişin geniş penceresinin, bir isyanla devrilmiş olan Halife Kāim-Biemrillâh’ın sarığıyla birlikte Bağdat’taki Abbâsî halifeleri sarayından sökülerek Fâtımî devrinde Mısır’a getirildiği söylenmekteyse de aslında bu pencere Baybars’ın hankahının yapıldığı yerde bulunan Fâtımî genel valilik sarayına aittir.
BİBLİYOGRAFYA
Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, II, 416.
Hasan Abdülvehhâb, Târîḫu’l-mesâcidi’l-es̱eriyye, Kahire 1946, s. 131 vd.
K. A. C. Creswell, The Muslim Architecture of Egypt, Oxford 1952-60, II, 249 vd.
Devlet Abdullah, Meʿâhidü tezkiyeti’n-nüfûs fî Mıṣr, Kahire 1980, s. 97-110.
Suâd Mâhir Muhammed, Mesâcidü Mıṣr ve evliyâʾühe’ṣ-ṣâliḥûn, Kahire 1391/1971, III, 166-172, 173 (plan).
D. Behrens-Abouseif, The Minarets of Cairo, Kahire 1987, s. 76-78.
a.mlf., Islamic Architecture in Cairo: An Introduction, Leiden 1989, s. 104-107.
Leonor Fernandes, “The Khanqah of Baybars al-Jashankir”, Muqarnas, IV, Leiden 1986, s. 21-42.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 224-225 numaralı sayfalarda yer almıştır.