Çoruh ırmağının yukarı havzasında ve bu ırmağın kenarında yer alan Bayburt iline hâkim, şehrin kuzeyindeki kayalık bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Çoruh nehrinin, etrafını bir yarımada halinde dolaştığı sarp bir tepede ilk defa ne zaman ve kimler tarafından yaptırıldığı kesin olarak tesbit edilemeyen bu kalenin Bizans İmparatoru I. Iustinianos devrinde (527-565) tahkim edildiği bilinmektedir. Türkler’in Anadolu’da ilk fethettikleri ve yerleştikleri sahalardan biri olan Bayburt ve civarı 1054-1055’te Büyük Selçuklular’ın, Malazgirt Savaşı’ndan sonra da Saltuklular’ın eline geçmiş, bir ara Dânişmendliler’in elinde kalmıştır. Bu devrelerde de onarılan kalenin en geniş ve esaslı bir şekilde Selçuklular tarafından tamir edildiği kitâbelerinden anlaşılmaktadır. Buna göre Selçuklu Hükümdarı II. Kılıcarslan’ın oğlu ve Erzurum meliki olan Tuğrul Şah (ö. 622/1225) özellikle Trabzon İmparatorluğu’ndan gelecek saldırılara karşı müstahkem bir mevki olan bu kaleyi âdeta yeniden inşa ettirmiştir. Bir müddet de Akkoyunlular’ın elinde kalan kale 1514 yılında Osmanlılar’a intikal ettikten sonra Kanûnî Sultan Süleyman ve III. Murad dönemlerinde de büyük onarımlar görmüştür.
Müdafaa hendeği bulunmadığından iki kat sur ile çevrili olan kale beş veya altı cepheli olup çevresi 2 kilometreden uzun ve yüksekliği 30 m. kadar olan surlarla kuşatılmıştır. İç ve dış surlar arasındaki mesafe 200 metredir. İstinat duvarları ile takviye edilmiş bu surların köşeleriyle muhtelif yerlerinde yarım daire, dörtgen, üçgen şeklinde burçlar yer almaktadır. Dış surlar, kaleye heybetli bir manzara veren yalçın kayalar üzerine yapılmıştır. 1647’de Bayburt’u ziyaret eden Evliya Çelebi kale içinde 300 evlik bir mahalle ile Ebü’l-Feth Camii’nin bulunduğunu yazmaktadır. Yine onun bildirdiğine göre kalenin doğu ve batıda iki büyük kapısı bulunmaktadır. Üç kat demirden yapılmış doğudakine Demirkapı, diğerine ise Nöbethâne Kapısı denilmektedir. Asırlar boyunca Trabzon-İran transit yolu üzerindeki önemli bir konaklama yeri olan Bayburt’la bu yolun muhafazası için önemli bir müstahkem mevki olan kalede 1520 yılına ait bir kayıtta 397 muhafız ve külliyetli miktarda top, tüfek ve savaş malzemesi bulunduğu belirtilmektedir. Zaman zaman işgal ve tahribata uğrayan kale ve buradaki mahalle son olarak 1828 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Ruslar tarafından büyük çapta tahrip edildikten sonra 1980’li yıllara kadar kendi haline terkedilmiştir. Bu tarihten sonra tamamen yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya kalan bazı kısımları tamir edilmişse de mahallesi ve camii ihya edilmemiştir. Kitâbelerden anlaşıldığına göre kale Tuğrul Şah’ın saray hizmetkârlarından “sipehsâlâr”, “üstâdüddâr” lakaplı mimar Ziyâeddin Lü’lü eliyle tamir edilerek bazı burçlar inşasıyla da takviye edilmiştir. Surların şehre bakan yüzünde Tuğrul Şah’ın karısı Hatice Sultan’ın inşa ettirdiği burcun nesihle yazılmış tek satırlık kitâbesi 1936 yılına kadar mevcutken günümüzde kaybolmuştur.
Bayburt Kalesi, Dede Korkut hikâyelerinden “Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek Boyunu Beyan Eder” adını taşıyan hikâyede Beyrek’in (Bey Böyrek veya Bamsı Böyrek) fethedip ün kazanmak üzere yola çıktığı kaledir. Fakat Beyrek kaleye varmadan esir edildikten sonra bu kalenin zindanına kapatılmış, söylediği türküyü duyan kralın kızı kendisine âşık olmuş ve onu zindandan kurtarmıştır. Etrafına yeterli kuvvet toplayarak bir gece baskın yapan Beyrek keçilerin boynuzlarına dikilmiş mumlarla kaleyi muhasara edince kral korkup kaleyi teslim etmiş ve Beyrek kralın kızı ile evlenmiştir. Çeşitli varyantlarıyla günümüzde de Bayburt ve civarında yaşayan bu halk hikâyesi kalenin halk muhayyilesindeki yerini göstermesi bakımından önemlidir.
BİBLİYOGRAFYA
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 307.
Marco Polo, Travels of Marco Polo (nşr. Yule), London 1929, I, 49.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 344-346.
Düvel-i İslâmiyye, s. 219.
Max von Berchem, Arabischen Inschriften aus Armenien und Diyarbekr, Caire 1907, s. 31.
Hammer (Atâ Bey), I, 73.
Kâtib Ferdi, Mardin Mülûk-i Artukiye Tarihi (944/1537-1538) (nşr. Ali Emîrî), İstanbul 1331, s. 66.
Ali Kemali [Aksüt], Erzincan, İstanbul 1932, s. 55.
Abdürrahim Şerif Beygu, Erzurum Tarihi, İstanbul 1936, s. 229.
Hasan Fehmi Turgal, Anadolu Selçukları, İstanbul 1939, s. 12.
Nazmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara 1959, I, 73.
Sait Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, İstanbul 1968, s. 86.
Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı, İstanbul 1973, s. 31-58.
İsmet Miroğlu, XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, İstanbul 1975, s. 120-121.
Kemal Yanbey, “Bayburt Varyantına Göre Beyböyrek Masalı”, TFA, VI/137 (1960), s. 2283-2286.
Osman Turan, “Bayburt”, İA, II, 365, 367.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 228-229 numaralı sayfalarda yer almıştır.