BEDÎÜZZAMAN FÜRÛZANFER

İran’ın Horasan bölgesinde küçük bir yerleşim merkezi olan Buşro nahiyesinde doğdu. Asıl adı Celîl Âga’dır. “Parlak, meşhur” anlamına gelen Fürûzanfer lakabını ise ona devrinin Horasan valisi vermiştir. Çocukluk ve gençlik dönemi oldukça iyi şartlar altında geçti. İlk öğrenimini doğduğu yerde tamamladıktan sonra Meşhed’e gitti (1919). Orada Edîb-i Nîşâbûrî gibi büyük âlim ve şairlerden Arap ve Fars dili ve edebiyatlarıyla mantık, fıkıh, usûl-i fıkıh gibi ilimleri öğrendi. 1923 yılında gittiği Tahran’da Sipehsâlâr Medresesi’nde başta felsefe olmak üzere birçok alanda öğrenim görme imkânı buldu.

1926’da Tahran Dârülfünunu’na edebiyat öğretmeni olarak tayin edildi, bir yıl sonra da bu görevine ilâveten Mekteb-i Hukuk edebiyat öğretmenliğine getirildi. Bu okullardaki görevinin yanı sıra Tahran Yüksek Öğretmen Okulu Arapça ve Farsça öğretmenliğine tayin edildi (1928). Adı geçen mekteplerdeki öğretim faaliyeti 1934 yılına kadar devam etti. Aynı yıl İlâhiyat Fakültesi dekan yardımcılığına getirildi. 1935’te “Tahkīk der Zindegânî-i Mevlânâ Celâleddîn-i Belhî” adlı teziyle doktora pâyesini aldı ve yeni kurulan Yüksek Öğretmen Okulu (Dânişserây-i Âlî) ile İlâhiyat Fakültesi profesörlüğüne tayin edildi. Bu öğretim kurumlarında İslâm tarihi ve kültürü dersleriyle tasavvuf, tasavvuf tarihi ve İran edebiyatı tarihi okuttu. 1936 yılında diğer öğretim ve idarî görevlerinin yanı sıra “Va‘z u Hitâbe Müessesesi” başkanlığına, bir müddet sonra da Maarif Yüksek Şûrası üyeliğine tayin edildi. 1944’te Tahran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi dekanlığına seçildi ve bu görevini emekliye ayrıldığı 1967 yılına kadar aralıksız sürdürdü. 1970 yılında vefat etti.

Eserleri. Bedîüzzaman Fürûzanfer’in klasik tarzda ve çoğu gazel tarzında yazdığı şiirler henüz bir divan halinde toplanmamıştır. İslâm kültür ve medeniyeti ile İran tarihi ve edebiyatı hakkında ilmî dergilerde kırk dokuz makalesi yayımlanmıştır. Kitap halindeki eserleri ise şunlardır:

A) Telif Eserleri. 1. Süḫan u Süḫanverân (I-II, Tahran 1312 hş.).

2. Risâle der Taḥḳīḳ-i Aḥvâl ü Zindegânî-i Mevlânâ Celâleddîn Muḥammed-i Mevlevî (Tahran 1315 hş.).

3. Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân (Tahran 1318 hş.).

4. Ferheng-i Tâzî be-Pârsî (Tahran 1319 hş.). Arapça’dan Farsça’ya bir sözlüktür. Fürûzanfer bu eserini “dâl” harfine kadar getirebilmiştir.

5. Ḫulâṣa-i Mes̱nevî-i Mevlevî (Tahran 1321 hş.).

6. Destûr-i Zebân-i Fârisî (I-II, Tahran 1328-1329 hş.). Liseler için hazırlanan eser devrin dört büyük ilim adamıyla birlikte meydana getirilmiştir.

7. Meʾâḫiẕ-i Ḳıṣaṣ ve Tems̱ilât-ı Mes̱nevî (Tahran 1333 hş.).

8. Eḥâdîs̱-i Mes̱nevî (Tahran 1347 hş.). Bu eserde Mes̱nevî’nin 745 beytinde işaret edilen 661 hadisin kaynaklarını tesbit etmiş ve hadisleri alfabetik olarak sıralamıştır.

9. Şerḥ-i Aḥvâl ü Naḳd-i Taḥlîl-i Âs̱âr-ı Şeyḫ Ferîdüddîn ʿAṭṭâr-ı Nîşâbûrî (1353 hş.). Eser, o zamana kadar büyük mutasavvıf-şair Attâr hakkında bilinmeyen birçok hususu aydınlığa kavuşturmuştur.

10. Şerḥ-i Mes̱nevî-i Şerîf (I-III, Tahran 1346-1348 hş.). Bu şerhi tamamlayamamıştır.

B) Metin Tahkiki ve Neşirleri. 1. Fîh-i mâ fîh-i Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (Tahran 1335 hş.).

2. Külliyyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr (I-X, Tahran 1336-1346 hş.). Fürûzanfer’in dikkat ve titizlikle hazırladığı bu eser, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mes̱nevî’si ile Rubâʿiyyât’ı dışındaki bütün şiirlerini ihtiva etmektedir.

3. Dîvân-ı Eşrefî-i Ġaznevî (1338 hş.) Eseri Müderris-i Razavî tashih etmiş, Bedîüzzaman Fürûzanfer de edebî ıstılahlarını açıklamıştır.

4. Maʿârif-i Bahâʾeddîn Veled (Tahran 1352 hş.). Mevlânâ’nın babasının vaaz ve konuşmalarını ihtiva etmektedir.

5. Maʿârif-i Burhâneddîn Muḥaḳḳıḳ-ı Tirmiẕî (1340 hş.).

6. Terceme-i Risâle-i Ḳuşeyriyye (Tahran 1345 hş.).

7. Menâḳıb-ı Evḥadüddîn-i Kirmânî (Tahran 1348 hş.).

8. Miṣbâḥu’l-ervâḥ (Tahran 1349 hş.). Şemseddin Muhammed-i Kirmânî’nin eseridir.

Bedîüzzaman Fürûzanfer ayrıca İbn Tufeyl’in Ḥay b. Yaḳẓân adlı eserini Zinde-i Bîdâr adıyla Farsça’ya tercüme etmiştir (Tahran 1334 hş.).

BİBLİYOGRAFYA

Reşîd Yâsemî, Edebiyyât-ı Muʿâṣır, Tahran 1316 hş., s. 27-28.

Muhammed İsti‘lâmî, Bugünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme (trc. Mehmet Kanar), Ankara 1981, s. 172-173.

Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve ʿUlûm-i İnsânî, XXII/1, Tahran 1345 hş./1975 (Bedîüzzaman Fürûzanfer özel sayısı).

DMF, II, 1961.