BEHLÛL-i DÂNÂ

Ukalâ-yi mecânînden (deli görünüşlü akıllılar) olan Behlûl-i Dânâ Behlûl-i Dîvâne, Sultânü’l-meczûbîn ve Abbâsî halifesi Hârûnürreşîd (788-809) ile olan münasebeti dolayısıyla Behlûl er-Reşîd diye de anılır. Hakkındaki bilgilerin büyük bir kısmı menkıbe mahiyetindedir. Diğer behlûllere ve meczuplara ait söz ve hikâyeler çoğunlukla ona bağlandığı gibi birtakım halk fıkraları da kendisine mal edilmiştir.

Rivayetler Behlûl’ün aslen Kûfeli olduğunu ve Bağdat’ta yaşadığını göstermektedir. Kaynakların verdiği bilgilere göre Behlûl başlangıçta saf ve deli değildi. Sonradan ilâhî cezbeye tutularak kendinden geçtiğine, bir daha kendine gelemediğine ve nefsinin tamamıyla silinip gittiğine inanılan Behlûl’ün bundan sonraki hal ve hareketleri oldukça gariptir. Yarı deli haline gelmesine rağmen sözleri nükteli ve iğneleyici, davranışları anlamlı ve uyarıcıdır. Hakkındaki menkıbelere göre mezarlarda ve harabelerde dolaşır, yalnızlığı sever, zaman zaman çocukların maskarası olur, onlar tarafından taşlanır, ama o bunları hep hoş karşılardı. Behlûl’e atfedilen fıkra ve hikâyeler hem güldürücü hem düşündürücüdür. Bunlar içinde oldukça garip ve çocukça olanları yanında müstehcen olanlarına da rastlanır. Akıllı ve ağır başlı kimselerin söylemekten ve yapmaktan hayâ ettikleri sözler ve davranışlar genellikle ona nisbet edilmiştir.

Bazı menkıbeler onu Hârûnürreşîd’in kardeşi, bazıları yeğeni, bazıları da nedimi olarak gösterir. Hârûnürreşîd’e gerçekleri hiç çekinmeden söylediği, hatalarını çeşitli biçimlerde yüzüne vurarak onu doğru yola getirmeye ve uyarmaya çalıştığı, bunun için de eline geçen fırsatları kaçırmadığı rivayet edilir. Behlûl-i Dânâ diğer behlûller gibi gülmesi ve kahkahasıyla da meşhurdur. Sorulan sorulara ekseriya gülerek, bazan kahkaha atarak cevap verir, ancak bu alaycı tavırları genellikle bir uyarı ve öğüt anlamı taşırdı. Behlûl-i Dânâ’nın vefatı bazı kaynaklarda 190 (806) olarak da belirtilmektedir.

Behlûl tasavvufî eserlerde Allah âşığı bir sûfî ve velî olarak gösterilmiştir. Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî, Abdürraûf el-Münâvî ve hatta İbnü’l-Cevzî’nin eserlerinde onun Hak âşığı bir meczup olduğu önemle belirtilmiştir. Attâr’ın İlâhînâme’sinde, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mes̱nevî’sinde, Yâfiî’nin er-Ravżü’r-reyâḥîn’inde ona ait fıkra ve menkıbeler anlatılmıştır. Nefzâvî, er-Ravżü’l-ʿâṭır’da Behlûl’ü âşıkane hikâyelerin kahramanı olarak göstermiştir. İbn Kuteybe’nin ʿUyûnü’l-aḫbâr’ında, İbn Abdürabbih’in el-ʿİḳdü’l-ferîd’inde, Lâmiî Çelebi’nin Letâifnâme’sinde Behlûl-i Dânâ menkıbelerine yer verilmesi, bu fıkraların halk arasında geniş çapta yayıldığını göstermesi bakımından önemlidir. Söz konusu fıkra ve şiirler dikkate alındığında onun bir velî olmaktan çok bir halk filozofu hüviyetine sahip olduğunu söylemek mümkündür. Behlûl-i Dânâ’nın menkıbe ve fıkraları Arap ve İran edebiyatında olduğu gibi Türk halk edebiyatında da önemli bir yer tutmaktadır.

Şiî kaynakları Behlûl’ün İmam Ca‘fer es-Sâdık’ın (ö. 148/765) talebesi olduğunu, aslında Şiî olduğu halde takıyye gereği Sünnî göründüğünü, hatta baskı görmemek ve fikirlerini serbestçe ifade etmek için deli olmadığı halde deliliğe vurarak kendini korumaya çalıştığını kaydederler. Tarih bakımından bu husus mümkün olmadığı için onu on iki imamdan Mûsâ el-Kâzım’ın veya Ali er-Rızâ’nın talebesi sayanlar da vardır. Ancak onun Şiî olduğunu gösteren hiçbir ilmî delil yoktur. Behlûl’ün Eymen b. Nâil ve Amr b. Dînâr gibi şahıslardan rivayet ettiği hadisler muhaddisler tarafından muteber görülmemiştir.

Behlûl’e ait olduğu ileri sürülen ve bazı kütüphanelerde nüshalarına rastlanan (bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 350) el-Ḳaṣîdetü’l-Bühlûliyye sonraki devirlerde derlenmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, II, 179.

Attâr, İlâhînâme (trc. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul 1985, s. 198, 224.

Hasan b. Muhammed en-Nîsâbûrî, ʿUḳalâʾü’l-mecânîn (nşr. Ömer el-Es‘ad), Beyrut 1407/1987, s. 139-160.

İbnü’l-Cevzî, Ṣıfatü’ṣ-ṣafve, II, 516.

a.mlf., Kitâbü’l-Eẕkiyâʾ, Kahire 1304, s. 87.

Yâfiî, er-Ravżü’r-reyâḥîn, Kahire 1315, s. 33, 48.

Mevlânâ, Mesnevî, III, 153.

Hamdullah Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde, Tahran 1361, II, 305.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, I, 228.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 68.

Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 58.

Nûrullah et-Tüsterî, Mecâlisü’l-müʾminîn, Tahran 1365 hş., II, 14-20.

Münâvî, el-Kevâkib, I, 68.

Ma‘sûm Ali Şah, Ṭarâʾiḳ, II, 305.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 350.

Levend, Divan Edebiyatı, s. 148.

Schimmel, Tasavvufun Boyutları, s. 29.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, III, 617.

Ahmet E. Uysal, “Behlül Dâna Fıkralarının Türk Halk Edebiyatındaki Yeri”, TFAY Belleten 1974 (1975), s. 177-187.

D. B. Macdonald, “Bühlûl”, İA, II, 830-831.

Bustânî, “Buhlûl”, DM, V, 643-645.

“Buhlūl”, EI² (İng.), I, 1288-1289.

Ulrich Marzolph, “Bohlūl”, EIr., IV, 319-320.