Kaynakların gençliğinde eşkıyalık yaptığını söylediği Mûsâ b. Şâkir, Me’mûn ile Horasan’da (Merv) bulunduğu sırada (809-813) dostluk kurmuş ve onun 198 (813) yılında halife olması üzerine üç oğlu ile beraber Bağdat’a yerleşip astronomi ve astroloji ile meşgul olarak kısa zamanda “el-müneccim” unvanını almıştır. Mûsâ’nın ölümünden sonra Me’mûn onun üç oğlunun yetiştirilmesini üzerine almış ve İshak b. İbrâhim el-Mus‘abî’yi kendilerine vasî tayin etmiştir. Üç kardeş, tanınmış astronom ve astrolog Yahyâ b. Ebû Mansûr tarafından Halife Me’mûn’un kurmuş olduğu Beytülhikme adı verilen akademide yetiştirilmişler ve buranın zengin kütüphanesinden faydalanarak kısa zamanda bilgilerini genişletme imkânını bulmuşlardır. Me’mûn’un halifeliği zamanında (813-833) İslâm âleminde müsbet ilimlerin gelişmesinde ve orijinal eserlerin yazılmasında çok önemli rol oynayan bu üç kardeş, çeşitli dillerden Arapça’ya tercüme ettirdikleri eserler üzerinde çalışmışlar, bunlara ilâveler yapmışlar ve kendileri de yaptıkları keşiflerle ilim âleminde haklı bir şöhrete kavuşmuşlardır.
Benî Mûsâ’nın en ünlüsü olan Ebû Ca‘fer Muhammed (ö. 259/873), geometri ve astronomi ile ilgili olmak üzere Öklid’in Uṣûlü’l-hendese’si, Batlamyus’un el-Mecisṭî’si gibi eserler üzerinde çalışmış, mantık ve felsefeyle ilgilenmiş, ayrıca siyasetle de uğraşarak Müstaîn’in (862-866) halife seçilmesinde rol oynamıştır. Anadolu’ya da giden Ebû Ca‘fer Muhammed, Sâbit b. Kurre el-Harrânî gibi meşhur bir ilim adamını Harran’dan Bağdat’a getirmiştir. Huneyn b. İshak ile Sâbit b. Kurre onun için birçok eseri Arapça’ya tercüme etmişler, ayrıca Sâbit b. Kurre onun telif ettiği eserleri de gözden geçirerek gerekli düzeltmeleri yapmıştır. Diğer kardeşlerden Ahmed b. Mûsâ mühendislik ve mekanik (hiyel) alanlarında uzman olmuş, Hasan ise büyük bir geometri bilgini olarak ün kazanmıştır.
Çeşitli sahalarda kullanılan otomatik cihazlara karşı büyük bir ilgi duyan Halife Mütevekkil-Alellah (847-861) zamanında bu üç kardeş çok önemli kişiler haline gelmişlerdir. Bunlar servetlerinin önemli bir kısmını müsbet ilimlerin gelişmesine harcamışlar, Bizans’a adamlar göndererek çok büyük paralar karşılığında ilmî kitaplar satın almışlar ve bu arada Bizans’tan Kustâ b. Lûkā’yı da Bağdat’a getirtmişlerdir. Ayrıca ayda 500 dinar ödeyerek Beytülhikme’de özellikle Huneyn b. İshak ve Sâbit b. Kurre’ye tercümeler yaptırmışlardır. Benî Mûsâ’nın çeşitli sebeplerden dolayı meşhur filozof Kindî’ye karşı büyük bir kin besledikleri ve bir yolunu bularak kütüphanesine el koydukları, fakat Kindî’nin bir matematik formülünü çözme karşılığında kütüphanesini tekrar elde ettiği bilinmektedir.
Halife Me’mûn dünyanın enlem ve boylamını ölçmek üzere Benî Mûsâ’yı görevlendirmiş, onlar da bir grup bilginle birlikte biri Bağdat’ın kuzeyindeki Sincar ovasında, diğeri de güneydeki Kûfe ovasında iki ayrı ölçüm yapmışlardı. Bunun için belirli bir noktada kutup yıldızının yüksekliği tesbit edilerek bir derece artıncaya kadar kuzeye yürünmüş, aynı deney güney yönünde de tekrarlanmıştı. Sonuçta bir derecelik açıya tekabül eden mesafenin 106 m$frac{2}{3}$ km. olduğu anlaşılmış, bir meridyen yayı 360 derece olduğuna göre dünyanın çevresinin 360 × 106 m$frac{2}{3}$ = 38.400 km. olduğu tesbit edilmiştir (bk. İbn Hallikân, V, 162-163).
Eserleri. Benî Mûsâ’nın eserlerinin tamamı günümüze kadar gelmemiştir. İbnü’n-Nedîm’in (el-Fihrist, s. 378-379) ve İbnü’l-Kıftî’nin (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 208) verdikleri listelerdeki kitapların hepsi onlara ait olmayıp bazıları Huneyn b. İshak ile Sâbit b. Kurre’nin tercüme veya telifleridir. Benî Mûsâ’ya isnat edilen eserlerin kardeşlerden hangisi tarafından yazıldığı kesin olarak ortaya konulamamakta, çoğunun üçü veya ikisi tarafından birlikte, bazılarının ise içlerinden biri tarafından yazılmış olduğu sanılmaktadır (İA, VIII, 660). Bu kitapların en önemlileri şunlardır:
1. Kitâbü’l-Ḥiyel. Mekanik ilmine dair önemli bir eser olup Vatikan (nr. 317), Gotha (Ahlwardt, nr. 5562; Pertsch, nr. 1349) ve Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 3474) kütüphanelerinde üç yazma nüshası mevcuttur. Almanca’ya kısmî (Sarton, I, 561), İngilizce’ye ise Donald R. Hill tarafından tam bir çevirisi yapılmıştır (The Book of Ingenious Devices [Kitāb al-Ḥiyāl] by the Banū [Sons of] Mūsà bin S̲h̲ākir, London 1979; eserin mekanik tarihindeki ve özellikle su mühendisliğindeki yeri için bk. Hauser-Wiedemann, Isl., s. 55-93, 268-291; Hill, Proceedings of the First International Symposium…, II, 222-237).
2. Kitâbü Maʿrifeti mesâḥati’l-eşkâli’l-basîṭa ve’l-küriyye. Kürelerin ölçülmesi, açının üç eşit parçaya bölünmesi ve iki kemiyet arasındaki orantı konularını ihtiva eden eser Gherardo da Cremona tarafından Latince’ye çevrilmiştir (Der liber trium fratrum de geometria, Halle 1885). Kitabın Arapça neşri de vardır (Haydarâbâd 1940; yazma nüshaları için bk. Sezgin, V, 251-252).
3. Kitâb fi’l-Ḳarasṭûn. Terazi ve ölçme teorileriyle ilgili önemli bir eserdir (İbnü’n-Nedîm, s. 379).
4. Kitâbü’l-Maḫrûṭât. Koni kesitleri hakkında yazılmış bir eserdir. Bazı kaynaklara göre bu eser Pergeli Apollonios’un Kônika adlı eserinin Hilâl el-Hımsî ve Sâbit b. Kurre tarafından yapılan Arapça çevirisine dayanmaktadır (nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 383; Benî Mûsâ’nın bunların dışında kaleme aldıkları söylenen diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 238-241; Suppl., I, 383; Sezgin, V, 251-252; VI, 147-148; VII, 129-130).
BİBLİYOGRAFYA
The Book of Ingenious Devices (Kitāb al-Ḥiyāl) by the Banū (Sons of) Mūsà bin S̲h̲ākir (trc. D. R. Hill), London 1979.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 378-379.
İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 208.
İbn Hallikân, Vefeyât, V, 162-163.
Suter, Die Mathematiker, s. 20-21.
a.mlf., “Über die Geometrie der Söhne des Mūsā ben Shākir”, Bibliotheca Mathematica, III/3, Leipzig 1902, s. 259-272.
Şerefeddin [Yaltkaya], Meşâhîr-i Mühendisîn-i Arabdan Benî Mûsa’nın Terceme-i Halleri: Bazı Ameliyyât-ı Mahsûsaları, İstanbul 1323.
F. Hauser, “Über das Kitāb al-Hiyal – das Werk über die sinnreichen Anordnungen der Benū Mūsā”, Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, Erlangen 1922.
a.mlf. – E. Wiedemann, “Über Trinkgefäße und Tafelaufsätze nach al-Ǧazarî und den Benû Mûsà”, Isl., VIII/3-4 (1918), s. 55-93, 268-291.
Brockelmann, GAL, I, 238-241; Suppl., I, 382-383.
Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 92-94.
Sezgin, GAS, V, 246-252; VI, 147-148; VII, 129-130.
Donald R. Hill, “Medieval Arabic Mechanical Technology”, Proceedings of the First International Symposium for the History of Arabic Science, Haleb 1976, II, 222-237.
a.mlf., “The Banū Mūsā and their Book of Ingenious Devices”, History of Technology, II, London 1977, s. 39-75.
Sarton, Introduction, I, 560-561.
J. al-Dabbagh, “Banū Mūsā”, DSB, I, 443-446.
Atilla Bir, “Benû Mûsâ’nın ‘Kitâb al Hiyal’ Adlı Eserindeki Otomatik Kontrol Düzenleri”, I. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül 1981: Bildiriler, İstanbul 1981, III, 85-92.
M. Steinschneider, “Die Söhne des Mūsā ben Shākir”, Bibliotheca Mathematica, I, Leipzig 1887, s. 44-48, 71-75.
J. Ruska, “Mûsâ”, İA, VIII, 660.
D. Pingree, “Banū Mūsā”, EIr., III, 716-717.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 450-451 numaralı sayfalarda yer almıştır.