BENNÂ, Ahmed b. Muhammed

Mısır’ın liman şehirlerinden olan Dimyat’ta doğdu. Tahsil hayatının ilk devresini Kur’an’ı ezberleyerek ve muhitin ileri gelen âlimlerinden çeşitli konularda dersler alarak burada geçirdi. Doğduğu yere nisbetle Dimyâtî diye de meşhur olan Bennâ tahsilini ilerletmek üzere Kahire’ye gitti. Sultan b. Ahmed el-Mezzâhî ve Nûreddin eş-Şebrâmellisî’nin derslerine devam ederek her ikisinden kıraat, hadis ve fıkıh okudu. Ayrıca Nûreddin el-Üchûrî, Şehâbeddin el-Kalyûbî, Şemseddin el-Bâbilî gibi âlimlerin hadis derslerinden de faydalandı.

Bennâ kıraatteki senedinin, İbnü’l-Cezerî’ye ait Ṭayyibetü’n-Neşr’i kendisinden okuduğu Şebrâmellisî yoluyla kesintisiz olarak İbnü’l-Cezerî’ye ve dolayısıyla Hz. Peygamber’e ulaştığını söylemekte, senette yer alan hocaların adlarını da zikretmektedir (İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer, I, 79-80).

Kaynaklarda Bennâ’nın üç Hicaz seyahatinden söz edilerek bunlardan ilkinde Burhâneddin el-Kûrânî’den hadis dersleri aldığı ve bu seyahatten Dimyat’a dönüşünde şöhretini sağlayan İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer adlı eseriyle diğer bazı kitaplarını yazdığı, ikinci seyahatinde ise Hicaz’dan Yemen’e geçerek bu yörenin meşhur Nakşibendî şeyhi Ebü’l-Vefâ Ahmed b. Acîl el-Yemenî ile buluştuğu zikredilmekte ise de (meselâ bk. Cebertî, I, 142), gerek adı geçen şeyhin 1074’te (1664) vefat ettiği (bk. Muhibbî, I, 346-347), gerekse bizzat kendisinin İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer’in mukaddimesinde bu eseri 1082’de (1672) yaptığı hac görevi vesilesiyle Medine’de kıraat ilmiyle meşgul bazı dostlarının teşviki üzerine yazdığını belirtmesi göz önünde bulundurulursa, sözü edilen eseri ilk hicaz seyahati dönüşünde yazdığı ve Yemen’e ikinci hac seyahati sonunda gittiği şeklindeki bilgilerin tarih sıralamasının doğru olmadığı görülmektedir. Bennâ’nın ilk Hicaz seyahatini 1664’ten önce yaptığı, buradan Yemen’e geçip Beytü’l-Fakīh adıyla bilinen beldede Ahmed b. Acîl’e intisap ederek bir süre hizmetinde bulunduğu, kendisinden hadis ve tarikat zikirleri öğrenip icâzet aldıktan sonra şeyhinin artık memleketine dönmesini ve irşad görevini üslenmesini istemesi üzerine Mısır’a gelerek irşad, tedrîs ve muhtemelen bazı eserlerini telif çalışmasına başladığı anlaşılmaktadır. İkinci Hicaz seyahati ise bizzat kendisinin 1672’de gerçekleştiğini belirttiği hac seyahatidir ve meşhur eseri İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer’i bu seyahatten döndükten sonra yazmıştır.

İkinci hac dönüşünden sonra bir sahil kasabası olan İzbetülburc’da yerleşen Bennâ, bir yandan Nakşibendî şeyhi olarak irşad görevine ağırlık verirken diğer yandan bilhassa kıraat ve hadis alanlarında pek çok talebe yetiştirdi.

Bennâ, üçüncü defa hac için gittiği Mekke’den Medine’ye dönüşünde hastalanarak 3 Muharrem 1117’de (27 Nisan 1705) vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. 1. İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer fi (bi)’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. Müntehe’l-emânî ve’l-meserrât fî ʿulûmi’l-ḳırâʾât adıyla da bilinen eser, Bennâ’nın ilm-i kırâat alanındaki üstünlüğünün açık belgesi niteliğinde olup meşhur on imamın kıraatlerine ilâve olarak İbn Muhaysın, Yezîdî, Hasan-ı Basrî ve A‘meş’in kıraatlerini de ihtiva etmektedir. Eserin giriş bölümünde on dört imamla râvileri ve tarikleri hakkında bilgi verilmiş, ayrıca Hz. Osman’ın mushaflarındaki yazı kaideleri, kıraat âdâbı gibi konular üzerinde durulmuştur. Daha sonra kıraat usullerine geçilerek dil ve isnad açısından açıklamalar yapılmış, bundan sonra da teker teker sûreler ele alınarak kıraat farklılıkları izah edilmiştir. Eserde yeri geldikçe sûrelerdeki âyetlerin sayısından, âyetler içindeki resm-i hatla ilgili özelliklerden, farklı okuyuşların sebep olduğu mâna ayrılıklarından ve fıkhî meselelerden de söz edilmiştir. Eser tek cilt halinde İstanbul’da (1285) ve Ali Muhammed ed-Dabbâ‘ın tahkikiyle Kahire’de (1359), iki cilt olarak da Şa‘bân Muhammed İsmâil’in tahkikiyle Beyrut’ta (1407/1987) basılmıştır.

2. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl el-Maḥallî ʿale’l-Varaḳāt. Usûl-i fıkha dair olan bu eser (bk. el-VARAKĀT). Kahire’de neşredilmiştir (1303, 1326, 1332).

3. Beyânü’ṣ-ṣaḥîḥ ve’l-muʿtemed. Yazma bir nüshası Patna’da Hudâbahş Kütüphanesi’ndedir (nr. 96, 9 varak).

4. Ḥabvetü’s-selâm (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 287).

5. Manẓûmetü yâʾâti’l-iżâfe (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 292).

6. eẕ-Ẕeḫâʾir ve’l-mühimmât fîmâ yecibü’l-îmânü bihî mine’l-mesmûʿât. Kıyamet alâmetlerine dairdir.

7. Muḫtaṣarü’s-Sîreti’l-Ḥalebiyye (bk. İNSÂNÜ’l-UYÛN).

8. es-Sırrü’l-müfîz fi’smihî teʿâlâ ʿazîz.

9. Nuḫbetü’r-resâʾil ve bulġatü’l-vesâʾil fî şerḥi’l-ḥurûf ve’l-esmâʾ (Bennâ’nın diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 454).

BİBLİYOGRAFYA

Bennâ, İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer (nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil), Beyrut 1407/1987, I, 6365, 79-80; a.e., nâşirin mukaddimesi, I, 43-59.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 346-347.

Muhammed b. Tayyib el-Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî (nşr. Muhammed Haccî – Ahmed et-Tevfîk), Rabat 1403/1982, II, 392-393.

Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, I, 141-142.

Serkîs, Muʿcem, I, 885.

Brockelmann, GAL, II, 327; Suppl., II, 454.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 20, 540; II, 571, 630.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 167-168.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 299.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 71.

el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 365.

el-Fihrisü’ş-şâmil (maḫṭûṭâtü’t-tecvîd), Amman 1986, II, 434.

A. Jeffery, “al-Dimyāṭī”, EI² (İng.), II, 293.