BENNIGSEN, Alexandre

St. Petersburg’da (Leningrad) Baltık asıllı bir Alman ailesinden dünyaya geldi. Rus çarının atlı muhafız birliğinde albay olan babası, 1917 Ekiminde Bolşevikler’in iktidarı ele geçirmeleriyle patlak veren iç savaşın ikinci yılında karısı ile oğlu Alexandre’ı İstanbul’a getirip yerleştirdi ve kendisi tekrar birliğine döndü. Ancak Kızıllar’ın galibiyeti üzerine o da İstanbul’a geldi. Bir süre sonra 1922’de aile büyüklerinin bulunduğu, o dönemde henüz bağımsız olan Estonya’nın başşehri Tallin’e göç ettiler ve iki yıl burada kaldıktan sonra 1924’te Paris’e giderek oraya yerleştiler.

1930’lu yıllarda Ecole des Hautes Commerciales’ı bitiren Bennigsen, subaylık mesleğinin dışında Moğol dili ve edebiyatı ile ilgilenen babasının tesiri altında kalarak muhasebeci veya iş adamı olmak yerine Doğu dilleri üzerine çalışmaya karar verdi ve Ecole des Langues Orientales’a kaydoldu. Bundan sonra da babasının asıl mesleğine dönüp Saumur’daki Fransız süvari okuluna girdi ve II. Dünya Savaşı’nda Almanlar’a karşı genç bir teğmen olarak mücadeleye katıldı. Fransa’nın mağlûbiyeti üzerine yer altı teşkilâtına kaydoldu ve burada yüzbaşı rütbesiyle Fransa’nın kurtuluşuna kadar Almanlar’a karşı verilen mücadelede tehlikeli görevler üstlendi.

1940’ta evlenen Bennigsen’in bu evlilikten dört çocuğu oldu. Bunlardan baba mesleğini seçen Marie (Broxup), bugün merkezi Londra’da bulunan Society for Central Asian Studies’in başkanıdır ve bir hayli önemli neşriyatı yönetmektedir. Diğer bir kızı Fanny (Bryan) ise Amerika Birleşik Devletleri’nde Illinois Üniversitesi’nde çalışmalarını sürdürmektedir.

Bennigsen Fransa’nın kurtuluşundan sonra Présidence du Conseil’in Rusça dokümanlar servisinde çalışmaya başladı. Burada iken Sovyetler Birliği’ndeki Türkçe neşriyat ilgisini çekti ve Türk topluluklarını incelemeye başladı. Akademik çalışmalarının dikkat çekmesi üzerine 1950’lerde Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’in Arap Olmayan Müslümanların Tarihi Kürsüsü başkanlığına getirildi. Bu görevi emekli olduğu 1983’e kadar sürdürdü. Bennigsen’in burada çalışmaya başladığı yıllarda diğer bir değerli araştırmacı olan Chantal Lemercier-Quelquejay da kürsüye katılmıştı. Bu iki ilim adamının iş birliği sonucunda Rusya Türkleri’yle ilgili, önemini hiçbir zaman kaybetmeyecek kaynak mahiyetinde eserler ortaya çıktı.

Bennigsen 1960’larda İstanbul arşiv ve kütüphanelerinde araştırmalar yaptı. 1969-1982 yılları arasında Rochester, Columbia, Indiana ve Chicago üniversitelerinde Orta Asya ile ilgili dersler verdi. 1984 yılı, onun çocukluğunun üç yılını geçirdiği ve ikinci vatanı olarak kabul ettiği Türkiye’ye kavuşma döneminin başlangıcını teşkil eder. 1984 yılının sonbaharında Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nde dersler verdi. Daha sonraki yıllarda da birkaç defa Türkiye’yi ve bilhassa İstanbul’u ziyaret eden Bennigsen, Eylül 1986’da Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından düzenlenen Dünyada Türklük Araştırmaları ve Türkiye adlı milletlerarası sempozyuma “Türklük Araştırmaları Niçin Mühimdir?” adlı bir tebliğle katıldı.

Alexandre Bennigsen 3 Haziran 1988’de yetmiş beş yaşında iken Paris’te öldü. Hayatının yarısını Orta Asya Türklüğü üzerindeki çalışmalara vermiş ve onun çalışmaları sayesinde Orta Asya Türklüğü Batı âleminde gündemde kalmış, çeşitli ülkelerde bu saha ile ilgili kürsü ve enstitüler kurulmuştur. Yazdığı pek çok makale ve kitap Orta Asya Türklüğü’nün bugününe ve geleceğine ışık tutmaktadır.

Eserleri. Les mouvements nationaux chez les musulmans de Russie 1: Le “sultangalievisme” au Tatarstan (Paris-La Haye 1960, Chantal Lemercier-Quelquejay ile birlikte); The Evolution of the Muslim Nationalities of the USSR and their Linguistic Problems (London 1961, Chantal Lemercier-Quelquejay ile birlikte); La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920 (Paris-La Haye 1964, Chantal Lemercier-Quelquejay ile birlikte); Les Musulmans oublies: l’Islam en Union Soviétique (Paris 1981, Chantal Lemercier-Quelquejay ile birlikte); The Muslim Threat to the Soviet State (London 1982, Marie Broxup’la birlikte); Central Asia in the 1980’s: Strategic Dynamics in the Decade Ahead (Wisconsin 1984, Paul B. Henze, Marie Broxup ve S. E. Wimbush ile birlikte); Muslims of the Soviet Empire, A Guide (London 1986, S. E. Wimbush ile birlikte); Sultan Galiev (Paris 1986, Chantal Lemercier-Quelquejay ile birlikte); Le Soufi et le Commisaire (Paris 1986, S. E. Wimbush ile birlikte). Bu eser Sûfi ve Komiser adıyla Osman Türer tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Ankara 1988).

BİBLİYOGRAFYA

S. E. Wimbush, “Alexandre A. Bennigsen: A somewhat casual and not altogether dignified portrait”, Passé turco-tatar, présent soviétique: Études offertes à Alexandre Bennigsen (ed. Ch. Lemercier-Quelquejay v.dğr.), Paris 1986.

Nâdir Devlet, “Türklüğün Büyük Kaybı Prof. Dr. Alexandre A. Bennigsen (20 Mart 1913 – 3 Haziran 1988)”, TK, XXVI/304 (1988), s. 506-509.

“Alexandre Beningsen”, Dünyada Türklük Araştırmaları ve Türkiye, İstanbul 1987, s. 132.