Berâat “üstün olmak, üstün gelmek”, istihlâl ise “çocuğun doğduğu anda çıkardığı ses, başlamak, yeni ayın görünmesi ve yağmurun yağması” gibi anlamlara gelir. Bir terim olarak berâat-i istihlâl, nazım ve nesirde maksada ve muhtevaya işaret eden kelime ve deyimlerin yardımıyla konuya ilgi çekici güzel bir üslûpla başlama sanatıdır. Bu sanata berâat-i matla‘, hüsn-i ibtidâ, hüsn-i iftitâh gibi isimler de verilir. Maksada işaret eden kelime ve deyimlerin nazım ve nesrin ortasında yer almasına ise telmih denir. Berâat-i istihlâlde bir münasebet bularak maksada geçmeye tehallus, herhangi bir münasebet düşürülmeden yapılan geçişe ise iktidâb adı verilir. Bu sanata çok değer veren eski müellifler hamdele ve salvelede veya devrin hükümdarını öven kısımlarda eserin konusuna işaret eden kelime ve deyimlere özellikle yer verirler.
Bazı dil ve edebiyat âlimleri bu ve benzeri edebî sanatlara nesir ve nazımda ayrı bir önem vermişlerdir. Her konunun kendine has ve muhtevasına uygun bir girişi olması gerektiğini söyleyen Câhiz’e göre, “anlatılmak istenen şeye delâlet etmeyen, niyet ve maksadı ortaya koymayan sözde hayır yoktur” (el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 116). İstihlâl tabirini terim mânasına en yakın anlamda ilk kullananlardan Ebü’l-Hasan el-Cürcânî’ye göre de, “usta bir şair istihlâl, tehallus ve hâtimesini güzelleştirmek için gayret gösterir” (el-Vesâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫuṣûmih, s. 48).
Özellikle Arap dili ve edebiyatı için lisanî ve edebî güzelliklerin en mükemmel örneklerinin yer aldığı Kur’ân-ı Kerîm’de bu sanata örnek olarak Fâtiha sûresi gösterilmektedir. Zira mushafta ilk sûre olan Fâtiha’da Kur’ân-ı Kerîm’in muhtevasını teşkil eden konulara veciz bir şekilde işaret edilmiştir. Ayrıca diğer birçok sûrenin ilk âyetleri de bu sanatın en güzel örneklerini ihtiva etmektedir (bk. Yahyâ b. Hamza el-Müeyyed, III, 364-365).
Arap edebiyatında olduğu gibi Fars ve Türk edebiyatlarında da çokça kullanılan berâat-i istihlâl sanatına Türk edebiyatında en çok manzum eserlerin mukaddimelerinde rastlanır. Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn mukaddimesi, Şeyh Galib’in Hüsn ü Aşk’ının “Der Sebeb-i Te’lîf” bölümü (Hüsn ü Aşk, 57-60), Tezkire-i Latîfî’nin dîbâcesi, Sinan Paşa’nın Tazarru‘nâme mukaddimesi tanınmış örnekler arasında yer alır.
BİBLİYOGRAFYA
Tehânevî, Keşşâf, “el-berâʿa” md.
Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 116.
Ebü’l-Hasan el-Cürcânî, el-Vesâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫuṣûmih (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl – Muhammed el-Bicâvî), Kahire 1966 ⟶ Beyrut, ts., s. 48.
Reşîdüddin el-Vatvat, Ḥadâʾiḳu’s-siḥr fî deḳāʾiḳi’ş-şiʿr (nşr. Abbas İkbâl), Tahran 1308, s. 30.
Hatîb el-Kazvînî, Telḫîṣü’l-Miftâḥ, İstanbul 1312, s. 167.
a.mlf., el-Îżâḥ (nşr. M. Abdülmün‘im Hafâcî), Kahire 1400/1980, II, 594.
Yahyâ b. Hamza el-Müeyyed, eṭ-Ṭırâzü’l-müteżammin li-esrâri’l-belâġa, Beyrut 1982, III, 364-365.
Safiyyüddin el-Hillî, Şerḥu’l-Kâfiye el-bedîʿiyye (nşr. Nesîb Neşâvî), Dımaşk 1983, s. 57-59.
Süyûtî, ʿUḳūdü’l-cümân, Kahire 1305, s. 152.
Şeyh Galib, Hüsn ü Aşk (nşr. Abdulbâki Gölpınarlı), İstanbul 1968, s. 57-60.
Mehmed Nüzhet, Muğni’l-küttâb, İstanbul 1286, s. 125-126.
Abdurrahman Süreyyâ, Mîzânü’l-belâġa, İstanbul 1303, s. 382-383.
Diyarbekirli Said Paşa, Mîzânü’l-edeb, İstanbul 1305, s. 378-379.
Ahmed Cevdet Paşa, Belâgat-ı Osmâniyye, İstanbul 1326, s. 183.
Tâhirülmevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul 1973, s. 26-27.
Ahmed Matlûb, Muṣṭalaḥâtü’l-belâġiyye, Bağdad 1983, I, 388-393.
M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, İstanbul 1989, s. 293-294.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 470 numaralı sayfada yer almıştır.