BEREKETZÂDE İSMÂİL HAKKI

İstanbul Fatih’te Atik Ali Paşa mahallesinde doğdu. Babası Eğinli (Kemâliye) Bereketzâde ailesinden olup sarayda çuhadarlıkla görevlendirilen Hasan Basri, dedesi İstanbul Ayasofya Camii dersiâmlarından İsmâil Hakkı Efendi’dir.

Bereketzâde küçük yaşta babasını kaybetti. Bir müddet Canfedâ Hatun Mektebi’nde okuduktan sonra Fatih civarındaki Hâfız Paşa Sıbyan Mektebi’ne devam etti; bu arada hıfzını tamamladı. Medrese tahsili sırasında özellikle Edîb Abdullah er-Rûmî (Abdi Bey), Şeyh Ahmed Temîmî, muhaddis ve edip Bingazili Ahmed Şetvan Efendi, müderris Mustafa Şevket Efendi gibi âlimlerden okudu; tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf ve Arap edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Ayrıca aşere okuyarak kıraat ilminden de icâzet aldı. Mülkiye Mektebi’ne bir buçuk yıl devam ettikten sonra yeni açılan Dârülfünun’a girdi. Ancak Dârülfünun’un 1871’de kapatılmasıyla buradaki tahsili de yarıda kaldı.

Bereketzâde İsmâil Hakkı’nın yazı hayatı talebelik yıllarında başlamıştır. Önce Nâmık Kemal’in çıkarmakta olduğu İbret gazetesine bir iki makale yazdı. Yazılarının Nâmık Kemal tarafından beğenilmesi üzerine burada devamlı yazmaya başladı. Fakat çok geçmeden İbret gazetesinin kapatılması üzerine Nâmık Kemal ve arkadaşlarıyla birlikte önce hapsedildi, sonra da Nûri Mustafa Bey’le Akkâ Kalesi’ne sürgüne gönderildi (9 Nisan 1873). Üç yıldan fazla devam eden sürgün hayatı Sultan V. Murad’ın tahta geçmesi üzerine sona erdi (30 Mayıs 1876).

Memuriyet hayatında Halep ve Adana vilâyetleri defterdarlığı, Akşehir kaymakamlığı görevlerinde bulundu. Dört yıldan fazla Beyrut İstînaf Mahkemesi reisliği yaptı. II. Meşrutiyet’ten sonra baş müddeiumumi, ardından da Temyiz Mahkemesi üyesi oldu. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Bereketzâde İsmâil Hakkı İstanbul’da vefat etti.

Eserleri. 1. Envâr-ı Kur’ân (İstanbul 1331). Tamamlanmamış bir tefsir olup yalnız I. cildi yayımlanmıştır. Eserin bir kısmı daha önce Sırât-ı Müstakîm (IV, 145-147’den itibaren) ve Kelime-i Tayyibe mecmualarında makaleler halinde neşredilmiştir. Eser on üç beyitlik manzum bir girişin ardından tefsire olan ihtiyacı dile getiren ve eserde takip edilen metodu belirten uzunca bir “dîbâce”den sonra Fâtiha tefsiriyle başlar. Bakara sûresinin 142. âyetine kadar (birinci cüzün sonu) gelen bu cilt, geniş izahlı Türkçe bir meâl ve tefsir niteliğindedir. Özellikle besmelenin ve Fâtiha sûresinin tefsiri üzerinde çok durulmuştur. Bu arada çeşitli yan başlıklarla tefsir tarihi, te’vil, belâgat, insanın yaratılışı gibi konular da işlenmiştir.

2. Metâlib-i Âliye (İstanbul 1314). Önsözündeki bir kayıttan, 1309 (1892) yılında Beyrut’ta telif edildiği anlaşılan ve güvenilir bazı eserlerden yapılmış tercüme ve özetlere yeni bilgilerin ilâve edilmesiyle meydana geldiği ifade edilen eser, altı bölüm halinde Allah’ın varlığını ispat edip karşı görüşleri cevaplandırmayı amaçlamıştır.

3. Necâib-i Kur’âniyye. Fransa’da liseler için yazılmış olan ve İslâm dini ile Hz. Peygamber hakkında yanlış bilgiler veren bir esere reddiye olarak kaleme alınmıştır. Daha çok Kur’an’a dayanan eser Sırât-ı Müstakîm mecmuasında tefrika edildikten sonra Sebîlürreşâd neşriyatı arasında yayımlanmıştır (İstanbul 1331).

4. Yâd-ı Mâzî. Müellifin kendi hayatını geniş bir şekilde anlattıktan başka birçok ilim adamının hayatından, döneminin siyasî ve kültürel olaylarından bahseden eser, önce “Terâcim-i Ahvâl-Yâd-ı Mâzî” başlığı altında kısım kısım Sırât-ı Müstakîm mecmuasının 32. sayısından itibaren tefrika edilmeye başlanmış, daha sonra kitap haline getirilmiştir (İstanbul 1332).

5. Bekā-yı Saltanat-ı Osmâniyye (İstanbul 1332). Şam müftülerinden Mahmud Hamza tarafından yazılan ve çeşitli zümrelere karşı Osmanlı hükümdarlığını savunan el-Burhân ʿalâ beḳāʾi mülki Benî ʿOs̱mân ilâ âḫiri’z-zamân adlı risâlenin tercümesidir.

6. Esrâr-ı Belâgat. Belâgat konularını işleyen bir eser olup Mukaddime ve Cüz-i Evvel adlarıyla iki ayrı kitap halinde basılmıştır (İstanbul 1317, 1318).

7. Suriye Muzafferiyâtı (İstanbul 1291). Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer devrinde İslâm ordularının Suriye’de elde ettikleri zaferleri konu alan ve Muhsin takma adıyla yazılan kitabın mukaddimesinde kaydedildiğine göre eser, her biri dört cüzden oluşmak üzere beş ciltte tamamlanacaktı. Ancak bunlardan sadece üç cüzün basıldığı tesbit edilmiştir.

8. Menâkıb-ı Seniyye. Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’ye ait el-Ḳaṣîdetü’l-Hemziyye’nin Türkçe tercüme ve şerhidir. Sırât-ı Müstakîm mecmuasının 51. sayısında yayımına başlanmış (s. 387-389), 85. sayısında kesilmiştir (s. 113-114).

Bereketzâde İsmâil Hakkı bazı şiir denemelerinde bulunmuş, bunların bir kısmını Sırât-ı Müstakîm mecmuasında, bir kısmını da Yâd-ı Mâzî ve diğer eserleri içinde yayımlamıştır. Bir kısım şiirleriyle bazı eserlerinde Muhsin takma adını kullanmıştır. Ayrıca İsbât-ı Vâcib (İstanbul 1304) adıyla ve Hakkı imzasıyla yayımlanan on dört sayfalık bir risâle üslûp ve ifade bakımından Metâlib-i Âliye’ye benzemekte ve bu durum eserin Bereketzâde’ye ait olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Risâlede Allah’ın sıfatlarına ve bazı nübüvvet meselelerine ilmihal seviyesinde temas edilmektedir.

Bereketzâde İsmâil Hakkı’nın İbret gazetesi, Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd mecmualarında çeşitli ilmî konularla ilgili olarak yayımlanmış makaleleri vardır.

Seyfeddin Özege, Muhsin takma adıyla yayımlanmış Meşveret adlı bir kitabı da ona nisbet etmiştir (Bağış Kitapları Kataloğu, I-II, 179, nr. 3548).

BİBLİYOGRAFYA

Bereketzâde İsmâil Hakkı, Yâd-ı Mâzî, İstanbul 1332, tür.yer.

Namık Kemal’in Husûsî Mektupları (haz. Fevziye Abdullah Tansel), Ankara 1967, I, 228-229, 230-232, 235-236, 243, 252, 273, 276, 278, 303-304, 335, 360, 386, 392; II (1969), s. 471-474.

Ahmed Midhat, Menfâ, İstanbul 1284, s. 77-79.

Ömer Faruk Akün, Nâmık Kemal’in Mektubları, İstanbul 1972, s. 375-377, ayrıca bk. İndeks.

a.mlf., “Nâmık Kemâl”, İA, IX, 62.

Banarlı, RTET, II, 885-886.

Özege, Katalog, I, 352; III, 1312; V, 2032.

a.mlf., Bağış Kitapları Kataloğu (haz. Ali Bayram – M. Sadi Çöğenli), Erzurum 1978, I-II, 179, nr. 3548; III-IV (1980), s. 65, nr. 9202, 9204, 10.075, 10.965, 13.794; V (1975), s. 17, nr. 20.689.

World Bibliography of the Meanings of the Holy Qur’ân Printed Translations 1515-1980, İstanbul 1986, s. 485.

Osman Keskioğlu v.dğr., Son Çağlarda İslam Dünyasında Fikir Hareketleri, Ankara 1989, s. 150.

İbret, nr. 129, İstanbul 1290, s. 2-3.

Cerîde-i Havâdis, nr. 3862, İstanbul 1878, s. 1.

SM, I (1908), s. 5-6, 23-26, 38-40, 54-55, 70-73, 85-86 vd.; II (1909), s. 110-111 vd.

Fevziye Abdullah, “Ebüzziya Tevfik”, İA, IV, 101.