BERTHELS, Evgenii Eduardoviç

St. Petersburg’da (Petrograd [1914-1924], Leningrad [1924-1991]) doğdu. Aslen Danimarkalı serbest meslek sahibi bir Rus ailesinin oğludur. St. Petersburg Üniversitesi’nde hukuk ve müzik eğitimi gördü. Mezun olduktan sonra (1914) kendi çabasıyla Farsça ve Türkçe öğrendi. 1918’de girdiği Petrograd Devlet Üniversitesi’nin Şarkiyat Bölümü’nde tanınmış Rus âlimleri Romaskeviç, Freiman, Barthold ve Oldenburg’un öğrencisi oldu. Bu bölümü bitirince (1920), daha sonra Sovyet Bilimler Akademisi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü adını alacak olan Asiatic Museum’da bir yıl kadar görev yaptı. Ertesi yıl Petrograd Yaşayan Doğu Dilleri Enstitüsü’nde Fars dili ve edebiyatı okutmanı olarak çalışmaya başladı. 1928’de hocası Barthold’un tavsiyesi üzerine Leningrad Devlet Üniversitesi’ne Fars dili ve edebiyatı profesörü olarak tayin edildi. Daha sonra Sovyet Bilimler Akademisi’nin Tacikistan bölümünün tarih ve dil biriminin başkanlığına getirildi (1932); 1939’da da akademinin aslî üyesi oldu. 1946’da Moskova Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü profesörlüğüne tayin edildi. 1950’de Leningrad’dan Moskova’ya nakledilen akademinin şarkiyat bölümü başkanı oldu ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. 7 Ekim 1957’de Moskova’da öldü.

Sa‘dî’nin Gülistân’ından seçtiği metinlerin tercümesiyle (Gulistan. Izbranniye rasskazi, Berlin 1922) dikkat çeken Berthels’in ilk ilmî çalışmaları Fars dili ve edebiyatı üzerinedir. 1923-1929 yılları arasında tasavvuf edebiyatı ve tarihiyle ilgili önemli yirmi yedi makale yayımlayan Berthels’in 1930’lardan sonra dönemin ideolojik görüşlerine uygun yaklaşımlarıyla ilmî tarafsızlıktan taviz vermeye başladığı görülür. “Persidski istoriçeskiy roman XX veka” adlı makalesinde Farsça tarihî romanları İran’daki ticarî kapitalin meydana getirdiğini ifade etmesi, ondaki fikrî değişimin bir örneği olarak gösterilebilir. Berthels aynı yıllarda Marksist klasiklerin Doğu dillerine çevrilmesini de istedi. Ancak bu tavrına rağmen Sovyetler Birliği’ndeki müslüman halkların dil ve edebiyatlarıyla uğraşan bilginlere karşı yürütülen kampanyanın asıl hedefi olmaktan kurtulamadı. Berthels, Stalin sonrası dönemde yurt dışında konferanslara katılıp yabancı dilde yayın yapan ilk Sovyet şarkiyatçılarından biridir; Türk edebiyatı ve Farsça üzerinde çalışan birçok Sovyet araştırmacıya da öncülük yapmıştır.

Eserleri. Tasavvuf edebiyatı ve tasavvuf tarihi, İran, Tacik ve Türk edebiyatları, Firdevsî, Nizâmî-i Gencevî, Abdurrahman-ı Câmî hakkında telif, tercüme ve neşir türünde birçok eseri olan Berthels’in altı cilt halinde yayımlanması planlanan seçme eserlerinin ilk dört cildi yayımlanmıştır (Izbranniye trudi, Moskova 1960-1965). I. cilt Istoriya persidskotadzhikskoy literaturi, İran edebiyatı tarihi ile ilgili çalışmalarının derlenmesinden meydana gelmiştir. II. cilt Nizami i Fuzuli, Nizâmî ve Fuzûlî ile ilgili kitap ve makalelerini içerir. III. cilt Sufizm i sufiskaya literatura, tasavvuf tarihiyle ilgili yayımlanmamış bazı makaleleriyle 1923-1927 yıllarında yazdığı yirmi yedi makaleden meydana gelir. Bu cilt Sîrûş İzdi tarafından Taṣavvuf ve Edebiyyât-ı Taṣavvuf adıyla Farsça’ya tercüme edilmiştir (Tahran 1354 hş.). IV. cilt Navoi i Dzhami, Ali Şîr Nevâî ve Abdurrahman-ı Câmî ile ilgili çalışmalarını ihtiva eder.

Türk dili ve edebiyatı sahasında önemli çalışmaları olan Berthels’in İslâm Ansiklopedisi’ndeki “İran” maddesinin “Yeni İran Edebiyatı” bölümüyle (V/2, s. 1041-1053), “Necmeddîn-i Kübrâ” (IX, 163-165) ve “Neşât” (IX, 212) maddeleri dışındaki çalışmaları Türkçe’ye tercüme edilmemiştir (eserlerinin tam bir listesi için bk. Aliev, s. 115-124).

BİBLİYOGRAFYA

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, III, 95-96.

“Taṣavvuf ve Edebiyyât-ı Taṣavvuf”, Rahnümâ-yi Kitâb, XXI, Tahran 1357 hş., s. 469-470.

G. Aliev, “Bibliografiya, nauçniḫ trudov çlenakorrespondenta AN SSSR E. È Bertel’sa”, SV, I (1958), s. 115-124.

M. N. Osmanov, “Bertel’s”, GSE, III, 218.

Michael Zand, “Berthels”, EIr., IV, 166-169.