BOMBACI, Alessio

Castroreale’de (Messina) doğdu; ilk ve orta öğrenimini nerede yaptığı bilinmemektedir. Yüksek öğrenimini Napoli Üniversitesi’nde hukuk alanında yaptı. Burada bulunduğu sıralarda Luigi Bonelli ile tanıştı ve onun tarafından verilen Türkçe derslerine devam ederek bir diploma daha aldı. 1935 yılında, henüz yirmi bir yaşında iken, Bonelli’nin emekliye ayrılması üzerine Türk dili ve edebiyatı derslerini üstlendi; böylece bir öğretim görevlisi olarak Istituto Universitario Orientale’de ilim âlemine girmiş oldu. 1946-1955 yılları arasında aynı üniversitenin Farsça, 1956-1976 yılları arasında da Yakın ve Ortadoğu tarih ve medeniyetleri derslerini okuttu. Ayrıca Roma Üniversitesi’nde de kısa bir süre Türkçe dersleri verdi. 1954 yılında profesör oldu. 1961 ve 1967 yılları arasında iki dönem Napoli Üniversitesi’ne rektör seçildi. 20 Ocak 1979’da Roma’da öldü.

İlmî çalışmalarını yakından takip eden Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu tarafından şeref üyeliğine ve muhabir üyeliğe kabul edilen Bombaci, Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Araştırmaları Milletlerarası Komitesi’nin (Comité International d’Etudes Pré-Ottomanes et Ottomanes) kuruluşunda faal rol oynadı. Bu kuruluşun ilk ilmî toplantısının Napoli’de yapılmasını ve verilen bildirilerin kısa sürede yayımlanmasını sağladı. Öte yandan Türk Sanatları Kongresi’ne ilgi gösteren Bombaci Ankara’daki ilk toplantıya katıldı (1959); ikincisinin Venedik’te yapılmasına ön ayak oldu ve bunun bildirilerini Napoli Üniversitesi neşriyatı arasında yayımlattı.

Eserleri. Çok faal ve verimli bir âlim olan Bombaci Arapça, Farsça ve Türkçe’yi çok iyi biliyordu ve değişik alanlarda başarıyla kalem oynatabilecek bir yeteneğe sahipti; kitap ve makalelerinin hem hayatında hem de ölümünden sonra büyük bir ilgi görmesi bundandır. Başlıca eserleri şöylece sıralanabilir:

Regola del parlar turco. İlk önemli çalışmasıdır. Bombaci, Filippo Argenti adlı Floransa Devleti elçilik kâtibi tarafından kaleme alınan bu eseri ilmî bir şekilde neşretmiştir. XVI. yüzyıl Türkçesi için önemli bilgiler taşıyan bu eserden başka Pietro Ferraguto’nun basılmamış olan Türk dili grameri üzerinde de durmuştur. Fuzuli, Leyla and Mejnun (London 1970). Büyük Türk şairi Fuzûlî üzerinde yapılan çeşitli incelemelerin en tanınmışıdır. Eserde 112 sayfalık bir giriş kısmı bulunmaktadır. Storia della letteratura turco dall’Antico Imperio di Mongolia alla Nuova Turchia (Milano 1956). Büyük şöhret kazandığı en önemli eseridir. 1969 yılındaki ikinci yayımı La Letteratura turco con un profilo della letteratura mongola adıyla yapılmıştır. Fransızca’ya tercümesi ise Histoire de la litterature turque (Paris 1968) başlığı ile I. Mélikoff tarafından gerçekleştirilmiştir. Müellif bu eserinde en eski çağlardan başlayarak 1940 yılına kadarki Türk edebiyatını işlemiş, araya metinler de serpiştirerek okuyucuların dikkatini yoğunlaştırmayı bilmiştir. Eserin iki cilt olarak hazırlattığı İngilizce tercümesi nedense yayımlanamamıştır.

Bombaci’nin bunların dışında dil ve edebiyatla ilgili çeşitli makale ve araştırmaları vardır. Edebiyat kavramlarını Philologica Turcicae Fundamenta’nın II. cildinde etraflıca ele alarak incelemiştir (“The Turcic Literatures. Introductory Notes on the History and Style”, s. XI-LXXVII). Hamamnâmeler üzerinde de duran (“Il bello al bagno”, Annali. Istituto Orientale di Napoli, XIV [1964], s. 33-48) Bombaci’nin Türk halk edebiyatıyla ilgili çalışmaları ise orta oyunu ve dramatik gösterilere kadar uzanır. Ayrıca bazı önemli kitaplar hakkında tanıtma yazıları yazan Bombaci, Ettore Rossi tarafından neşredilen Dede Korkut Kitabı’na geniş bir tanıtma yazısı kaleme almış ve onun yarım bıraktığı “tâziye metinleri”nin katalogunu tamamlamıştır. Böylece Türk kültüründe olduğu kadar Ortadoğu araştırmalarında da özel bir yere sahip olan bu malzemeyi ilim âlemine sunmuştur. En eski dönemlerden başlayarak Türk unvanları, kitâbeleri, Gazne şehrinde bulunan Türk sanat eserleri (“Gazne’deki Kazılara Giriş”, Türk San‘atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, [1963], I, 537-560; “Türkler ve Gazneli Sanatı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi. Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1962, s. 87-91) üzerinde de yazılar yazmıştır. Klasik dönem bilgileri yanında Türk kültürünün Atatürk döneminde geçirdiği büyük değişimi de Suat Sinanoğlu’nun L’Humanisme à venir adlı kitabını tanıtırken işlemiş ve burada kullandığı “Türk humanizmi” tabiri Sinanoğlu tarafından beğenilince eserin Türkçe baskısına (Ankara 1980, 1988) bu ad verilmiştir.

Bombaci’nin tarih alanındaki en büyük eseri Storia dell’ Impero Ottomano’dur. Ölümünden sonra Torino’da yayımlanan eserin eksik kalan bölümünü S. Shaw yazmıştır. Bu eserinde Türkler’in en eski çağlarından başlayarak İstanbul’un fethine kadarki tarihini incelemiştir. Bombaci büyük saygı duyduğu hocası Bonelli’nin yolunda yürüyüp onun gibi tarih araştırmalarına da eğilmiş ve eski Venedik Devlet Arşivi’ndeki Türk vesikaları üzerinde durmuştur. II. Dünya Savaşı arefesinde bu arşivde çalışan Bombaci başlıca serilerdeki Türk vesikalarının özetlerini hazırlamış ve bu konuyla ilgili olarak “La Collezione di documenti turchi dell’ Archivio di Stato di Venezia” (Rivista degli Studi Orientali, XXIV [1949], s. 95-107) adlı makalesini kaleme almıştı. Bu tarihten çok sonra tuğralar üzerine yayımladığı makalesi (“Les tougras enlumines de la collection de documents turcs des archives d’Etat de Venise”, Atti del Secondo Congresso Internazionale di Arte Turca, Napoli 1965, s. 41-55, 17 tablo) belirli özellikleri açıklamakla beraber belgelerin önemini yansıtmaktan uzak kalmıştır. Fâtih Sultan Mehmed’in Otranto Seferi sırasında Türkler’e kimin veya hangi devletin yardım ettiği meselesi üzerinde de durmuştur. Türk ve Venedik vesikalarına göre yaptığı karşılaştırmalarla ve ayrıca 1446, 1540 tarihli Türk-Venedik antlaşmaları üzerine yapılmış olan çalışmalar için yazdığı küçük eklerle bazı ayrıntılara temas etmiştir. Venedik arşivindeki Türk vesikaları arasında Venedikli mütercim Michele Membré ile Osmanlı divanındaki mütercim İbrâhim arasında 1567 tarihinde Latin harfleriyle Türkçe yazışma yapıldığını gösteren bir belge bulmuş ve dilciler için büyük önem taşıyan bu belgeyi neşretmiştir (“Una lettera turca in caratteri latini del dragomanno ottomano İbrahim al veneziano Michele Membré”, Rocznik Orjentalistyczny, XV [1948], s. 129-144). Ayrıca başka bir makalede de Arap alfabesi dışındaki alfabelerle yazılmış Türk metinleri üzerinde durmuştur (“Recenti edizioni di testi turchi in trascrizione”, Oriente Moderno, XXIX [1939], s. 176-189). Bombaci’nin tarih alanındaki diğer büyük çalışması da önemli bir kaynak olan Liber Graecus’u (Yunan kitabı) tanıtmasıdır. Fâtih Sultan Mehmed ile II. Bayezid dönemlerine ait Grekçe yazılmış belgeleri ihtiva eden ve “Venedik Kütüğü” diye de adlandırılan bu dosya ancak çok cepheli bir âlim tarafından işlenebilirdi. Bombaci bu çalışmasının geniş bir özetini “Il Liber Graecus, un cartolario veneziano comprendente inediti documenti ottomani in greco, 1481-1504” (Westöstliche Abhandlungen Rudolf Tschudi, Wiesbaden 1954, s. 288-303) adlı makalesinde vermiş, bu makalenin arkasından “Nuovi firmani greci di Maometto II” (Byzantinische Zeitschrift, 47 [1954], s. 298-319) adlı çalışmasıyla II. Mehmed dönemine ait bazı vesikaları yayımlayıp İtalyanca özetlerini vererek konuyu tamamlamıştır. Bombaci daha önce de Floransa arşivinde bulunan Türk vesikaları ile ilgilenmiş (“Diplomi turchi del’Archivio di Stato di Firenze”, Rivista degli Studi Orientali, XVIII [1939], s. 199-217) ve ayrıca Cerbe Deniz Savaşı’na dair kaynakları geniş ölçüde tanıtmıştı (“Le Fonti turche della battaglia di Gerbe”, Rivista degli Studi Orientali, XIX [1941], s. 193-248; XX [1942], s. 279-304; XXI [1946], s. 189-218).

Bombaci Türk edebiyatı tarihinden sonra Türk siyasî tarihini de başarıyla inceleyen bir âlim olarak bilinmektedir. Arap edebiyatı ve kültürü üzerinde çok az durmuş, Türkçe’den başka genellikle Farsça’ya eğilmiştir. Bu alanda yazdıklarının çoğu ise Câmî, Keykâvus b. İskender, Nizâmülmülk ve Celâleddîn-i Rûmî gibi Türk dünyasını da ilgilendiren kimselerin eserleri hakkındadır (eserlerinin tam listesi için bk. TTK Belleten, XLIV/173, s. 189-192). Ölümünden sonra hâtırasına Studis turcologica memoriae Alexii Bombaci dicata adlı bir kitap yayımlanmıştır (Napoli 1982).

BİBLİYOGRAFYA

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1964, I, 495.

F. Gabrieli, “Ricordo di Alessio Bombaci (1914-1979)”, AION, sy. 39 (1979), s. 1-3.

A. Gallotta, “Bibliografia degli scritti di Alessio Bombaci”, a.e., s. 4-6.

I. Mélikoff, “In memoriam Alessio Bombaci”, Turcica, XI, Paris 1979, s. 10-13.

Emel Esin, “Prof. Alessio Bombaci”, TM, XIX (1980), s. 279-281.

Mahmut H. Şakiroğlu, “Prof. Alessio Bombaci (1914-1979)”, TTK Belleten, XLIV/173 (1980), s. 179-192.