BONELLI, Luigi

Brescia şehrinde dünyaya geldi. Dil öğrenmeye küçük yaştan beri meraklı olduğu için Milano’da bulunan Accademia Scientifica Letteraria’ya devam etti. Burada öğrenimini sürdürürken G. Ascoli’yi tanıdı ve Doğu dillerini de öğrenmesi teşvik edilince Arapça çalışmaya başladı. 1887’de üniversiteden diplomasını alıp Roma’ya gitti. Orada Ignazio Guidi ile tanıştı ve Arapça metinler üzerinde araştırmalara yöneldi; aynı zamanda Farsça ve Türkçe de öğrendi. Roma’da bulunan Casanatense adlı büyük kütüphanedeki Doğu yazmalarının bir katalogunu hazırladı; bu sayede buradaki Türkçe yazmaları ilim âlemine duyurdu. 1892’de Floransa’da basılan bu katalog ona haklı bir şöhret sağladı. 1890-1891 yıllarında İstanbul’a gitti ve istediği araştırmaları yaptıktan sonra ülkesine dönerek Istituto Orientale’de Türk dili ve edebiyatı dersleri vermeye başladı. 1907’de profesör oldu ve 1921’de Accademia Nazionale dei Lincei’nin muhabir üyeliğine seçildi. 1935’te yaş haddinden dolayı emekli olduktan sonra bir süre de Farsça okuttu. Devrinin en önemli Türkologları arasında sayılan Bonelli, ülkesinde bu ilmin geleneksel bir konuma sahip olmasına yol açmış, kendisinden sonra da Alessio Bombaci’nin yetişmesini sağlamıştır. Seksen iki yaşında Napoli’de, okumaktan artık göremez bir durumda iken öldü.

Kitaplarına ve notlarına din adamları sahip çıktılar. Bunlar Roma’da bir Fransisken manastırı ve ilmî çalışma merkezi olan Antoniana’ya getirildi. Kitap ve ayrı basımlar düzenli olarak fişlendi; notları ve kendisine gelen mektupların bulunduğu dosyalar kutulara konuldu. 1983 yılında G. E. Carretto kutulanan bu malzeme hakkında tanıtıcı bilgi vermiştir (“Sapere e Potere. L’lstituto per l’Oriente 1921-1943”, Annali della Facolta di Scienze Politiche dell’Universita di Cagliari, IX, 211-230).

Eserleri. Olağan üstü bir dil öğrenme yeteneğine ve çok kuvvetli bir hâfızaya sahip olan Bonelli Türkçe’yi güzel konuşur, Napoli Limanı’nın rıhtımında gördüğü Türkler’le uzun uzun sohbet ederdi. Türkçe’si edebî dil yanında lehçelere inecek ve eser verecek seviyede idi. İlk eserleri arasında bulunan Elementi di grammatica turca, con paradigmi e glossario (Milano 1899) ve S. Jasigian ile birlikte 1910’da yayımladığı Il turco parlato. Cenni grammaticali, dialoghi e vocabolario italiano-turco, Türk dili tarihi üzerinde çalışanların çok değer verdikleri eserler arasında sayılmaktadır. Bu eserler her ne kadar günümüzün dili için biraz eskimiş iseler de Türkçe’nin tarihî gelişmesi üzerine yapılan çalışmalar arasında özel bir yere sahiptirler.

Geçen yüzyıl sonlarında eski Venedik devletinin arşivinde araştırma yapmaya davet edilen Bonelli, burada bulunan Şark belgelerinin birer özetini hazırlamaya başladı. Ana tasniflerde bulunan bazı belgelerin fişlerini çıkardı ve bu çalışmasına daha fazla devam etmeyerek topladığı notlardan hazırladığı “Il trattato turco-veneto del 1540” başlıklı makaleyi şarkiyatçı M. Amari’nin anısı için çıkarılan kitapta yayımladı (Centenario della Nascita di Michele Amari, Palermo 1910, II, 332-363, ek 3 levha). Bu makalede 1540 tarihli antlaşma metninin filolojik tetkikinden öte vesika neşrinin nasıl yapılacağını gösterdi. Çalışmasında değerli başka belgeleri de ele almış, özetlerini çıkarmış ve çok önemli bazı konulara da temas etmiştir. 1931-1932 yıllarında Mısır’dan gelen bir davet üzerine, Kahire belediye arşivlerindeki Türk belgelerinin birer özetini hazırladı (I firmani turchi inviati dalla Sublime Porta alle autorita egiziane dall’anno 1597 al 1904 e conservati negli archivi pubblici del Cario). Fakat eserin neşri kendi adıyla değil bir başka ad altında gerçekleşti; bunun üzerine ilim âleminde benzerine çok az rastlanan bu ilmî korsanlık hakkında çok sert bir yazı yazdı (Oriente Moderno, XV [1935], s. 42-44).

Arap dilini çok iyi öğrenen Bonelli ülkesindeki Kur’an çalışmalarına bir yenisini kattı ve Milano’da bulunan Hoepli Yayınevi’nin teşvikiyle Kur’an’ın metnini ve tercümesini yayımladı (Il Corano. Testo arabo con tavole di concordanze per la divisione in versetti e un indice analitico, Milano 1937, 343 + 108 sayfa; Il Corano. Nuova versione letterale Italiana, con prefazione e note critico-illustrative, Milano 1929, XXI + 524 sayfa). Metne çok fazla sadık kalınarak yapılan bu tercüme üzerine tanınmış Arapça uzmanı C. A. Nallino uzun bir eleştiri yazdı. Buradaki ikazları dikkate alan Bonelli 1940’ta tercümeyi ikinci defa ele aldı ve bazı düzeltmeler yapıp tekrar neşretti (Napoli, XXIII + 614 sayfa). Eser bu alanda yapılmış en güvenilir çalışmalardan sayılmaktadır.

Bonelli Malta adasına giderek orada konuşulan dili öğrendi ve Arapça ile olan ilgisi üzerinde durdu. Farsça bilgisini de yazdığı eserlerle kanıtlayan Bonelli bu dilde de özellikle lehçeler üzerine eğildi ve İtalya’ya eğitim için gelen Afgan subaylarla öğrencilerden faydalanarak Kâbil lehçesi üzerinde çalıştı.

Çok iyi bildiği Türkçe ile İtalyanca arasında sözlük çalışmalarını hızlandıran Bonelli, sipariş üzerine hazırladığı sözlüğün ilk kısmını yayımladı (Lessico turco-italiano, Roma 1939, X + 445 sayfa). Yaptığı bütün müracaatlara rağmen neşrettiremediği ikinci kısım ise E. Rossi tarafından 1952’de yayımlandı (Lessico italiano-turco, IX + 359 sayfa). Türk hükümeti de bu yayın için önemli bir para yardımında bulunmaktan başka bir miktar satın alıp çeşitli kütüphanelere dağıttı. Bu cilt 1985’te korsan bir yayınevi tarafından biraz küçük bir boyda fotomekanik baskıyla çoğaltılarak satışa arzedilmiştir.

Bunların dışında başlıca çalışmaları şunlardır: “Elementi italiani nel turco ed elementi turchi nell’italiano” (Oriente [1894], s. 178-196). İki dilin karşılıklı tesirlerini inceleyen makale bu alandaki ilk ilmî çalışmadır. “Del Muhit o descrizione dei mari delle Indie dell’ammiraglio turco Sidi Ali detto Kiatib-i Rum” (Rendiconti del Reale Accademia dei Lincei, serie V, III [1894], s. 751-777); “Ancora del Muhit o descrizione dei mari delle indie dell’ammiraglio turco Sidi Ali detto Kiatib-i Rum” (aynı dergi, IV [1895], s. 36-51). Bu iki makalesiyle Seydi Ali Reis’in Kitâbü’l-Muhît’ini ilim âlemine tanıtmıştır. “Della iterazione in turco volgare” (Giornale della Societa Asiatica Italiana, XIII [1900], s. 175-201); “Locuzioni proverbiali del turco volgare” (Keleti Szemle, I [1900], 308-322); “Voci del dialetto turco di Trebisonda” (aynı dergi, III [1902], s. 55-72); “Appunti grammaticali e lessicali di turco volgare” (Actes du XII Congres International des Orientalistes, Roma 1902, II, 285-401); “Della lingua e letteratura turca contemporanea” (Atti del R. Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, serie VII, III [1892], s. 1455-1477); “La moderna letteratura ottomana” (Bessarione, serie VII-2, IV [1903], s. 48-60); “Del Poeta nazionalista turco Mehmed Emin” (Annuario del R. Istituto Orientale di Napoli 1919-1920, Napoli 1920, s. 39-45); “Gli studi turcologici in Italia” (Il libro italiano nel mondo, I [1940]); “Di una cronaca turca del 1500” (Rendiconti della Reale Accademia Nazionale dei Lincei, serie V, IX [1900], s. 423-455).

BİBLİYOGRAFYA

A. Bombaci, “Luigi Bonelli 1865-1947”, OM, XXVII/1-3 (1947), s. 51-55.

a.mlf., “Luigi Bonelli 1865-1947”, Dizionario Biografico degli Italiani, XI, Roma 1969, s. 762-763.

E. Rossi, “Luigi Bonelli 1865-1947”, RSO, XXII (1947), s. 163-165.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, I, 429.