Bosna bölgesi Osmanlılar’ın 1386’daki ilk akınları sırasında Kral Tvrtko’nun hâkimiyeti altında bulunuyordu. 1391’de müstakil bir krallık haline gelen Bosna’ya karşı ilk ciddi Osmanlı hücumları, 1392’de Paşa Yiğit Bey tarafından Üsküp’ün alınmasından sonra başladı. Son Bosna Kralı Tomaşević Macar himayesi altına girip karısı dolayısıyla Sırp despotluğu üzerinde hak iddia edince Bosna Osmanlılar tarafından ele geçirildi (1463). Yeni fethedilen bu bölgede bir sancak kuruldu ve sancak beyliği Minnetoğlu Mehmed Bey’e verildi. Ancak Macar Kralı Matthias Corvinus aynı yıl Bosna üzerine hücum ederek eski krallık merkezi Yayça ve civarını aldı. 1479’da Bosna sancağı beyi Dâvud Paşa Drava ve Sava ırmakları ötesindeki Macar topraklarına akınlarda bulundu ve Bosna’da Macar hâkimiyetindeki yerlerde başarılı harekâtlar gerçekleştirdi. Rumeli beylerbeyiliğine bağlı Bosna sancağı başlangıçta askerî maksatlı önemli bir idarî bölge vasfını taşıyordu.
Kanûnî Sultan Süleyman’ın ilk yıllarında bu bölgedeki faaliyetler sonucu sancağın sınırları genişlemeye başladı. 1526’daki Mohaç Zaferi sonrasında Yayça ve Banaluka ele geçirildi (1528). Ayrıca Osmanlı kuvvetleri Lika’ya doğru nüfuzlarını yayarak Klis Kalesi ile Dalmaçya’nın büyük bir kısmını aldılar (1537). Bu fetihlerde Bosna sancağı beyi Gazi Hüsrev Bey önemli rol oynamıştı. Bu sıralarda Bosna sancağının merkezi Saraybosna idi. Rumeli beylerbeyiliğine bağlı olup altı kazası olan sancakta 1533’te 711’i timar, on yedisi zeâmet sahibi olmak üzere 728 kadar sipahi bulunuyor, o sırada sancak beyi olarak gösterilen Mustafa Paşa’nın geliri de 739.000 akçeye ulaşıyordu. Kanûnî Sultan Süleyman devri başlarına ait bir vesikaya göre Bosna sancağında Yenipazar, Pazar-ı Saray, Varoş-ı Vişegrad, Pazar-ı Olofça ve Pazar-ı Koninçe adlı kasabalar ve pazar yerleri mevcuttu. Sancağın merkezi daha sonra, 1552’den itibaren Bosna sancağına tayin edilen beylerin askerî maksatlarla Banaluka’da oturmaya başlamaları üzerine buraya taşındı. Sokullu ailesine mensup Ferhad Bey’in sancak beyliği (1 Safer 988 / 18 Mart 1580) sırasında Bosna stratejik ve askerî önemi sebebiyle bir eyalet haline getirildi. Bosna sancak beyi olarak 523.883 akçe haslarıyla berat alan Ferhad Paşa aynı yılın 4 Eylül’ünde 800.000 akçelik haslarla Bosna beylerbeyiliğine tayin edildi ve 20 Eylül’de beylerbeyilik beratını aldı (BA, KK, nr. 262, s. 2, 34). Daha sonraları Bosna paşalığı adı ile de şöhret kazanacak olan eyalet ilk teşkili sırasında Bosna, Hersek, Klis, Pojega, Orahoviçe (Rahoviçe), Kırka, İzvornik sancaklarından meydana geliyordu. Ayrıca 1584’te bir ara Krupa veya Yenipazar sancak haline getirilerek buraya bağlanmıştı. XVI. yüzyılın sonlarına ait bazı kayıtlara göre eyalete Zaçasna (Çernik) sancağı da ilâve edilmiş ve sancak sayısı sekize yükseltilmişti. Bu tarihlerde eyalette 398 kılıç timar vardı ve çıkarttığı asker sayısı 3000 idi (Ayn Ali, s. 16-18, 48).
XVII. yüzyıl ortalarına ait kaynaklarda Bosna eyaleti Bosna, Hersek, Klis, İzvornik, Kırka (Lika), Zaçasna ve Bihke (Bihaç) sancaklarından ibaret gösterilir ve 2280 kılıç timar ve cebelüleriyle birlikte 8000 askere sahip bulunduğu belirtilir. Bu yüzyılın başlarında Pojega sancağı Bosna’dan ayrılarak Kanije eyaletine bağlanmıştı. Böylece Bosna eyaletinin sınırları en geniş şekli ile kuzeyde Drava nehri, güneyde bazı Dalmaçya şehirleri hariç Adriyatik denizi, doğuda Drina nehri, güneydoğuda İbre nehri ve batıda Lika’nın biraz ilerisine kadar uzanıyordu. Kuzeybatı ve güney sınırları 1683-1699 savaşı sonucu biraz değişikliğe uğradı. Karlofça Antlaşması’ndan sonra Bosna eyaletinin sınırları kuzeyde Sava nehri, batıda Una nehri, güneyde aşağı yukarı bugünkü Bosna ve Dalmaçya boyu, doğuda ise Yenipazar sancağı sınırlarına çekilmişti. Bosna böylece beş sancaktan (Bosna, Hersek, Klis, İzvornik, Bihke) ibaret bir eyalet durumuna geldi. Nitekim 1722-1730 yıllarına ait bir listeye göre eyalette altı sancak vardı ve bunlardan Kırka sancağına hiçbir tayin yapılmamıştı (BA, KK, nr. 523 m., s. 8-10). Bu sınırlar, Yenipazar sancağının ayrılması gibi bazı ufak değişiklikler hariç, Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun idaresi altına girmesine kadar aynı kaldı. Ayrıca bu arada 1639’da Banaluka’dan Saraybosna’ya taşınan eyalet merkezi Travnik’e nakledildi ve 1851’e kadar Bosna valileri burada oturdular. Bu son tarihte Bosna altı kaymakamlığa, Hersek ise üç kaymakamlığa ayrılarak yeni bir idarî düzenleme yapıldı. Mayıs 1865’te ise vezir Topal Osman Paşa’nın valiliği sırasında yeni bir idarî düzenleme düşünüldü. Yeni teşkilât vilâyet, kaza, cemaat, yafta ve köyler şeklinde bir idarî taksimat getiriyordu. 1866’da vilâyet olarak adlandırılan Bosna bu sıralarda Saraybosna (7 kaza), İzvornik (Tuzla, 9 kaza), Banaluka (4 kaza), Bihke (Bihaç, 8 kaza), Travnik (5 kaza), Hersek (Mostar, 11 kaza), Yenipazar (Seniçe, 10 kaza) adlarıyla yedi sancağa ayrılmıştı; bunların ikisi mutasarrıflık, beşi kaymakamlık olarak idare edilmekteydi (Cevdet, Tezâkir, III, 91-97). Daha sonra bu yedi sancak mutasarrıflık olarak anıldı. Hersek Bosna’dan ayrılarak iki mutasarrıflık bir vilâyet oldu. 1878’de Berlin Antlaşması’yla Avusturya-Macaristan’a verildi. Son Bosna Valisi Ahmed Mazhar Paşa’nın buradan ayrılması ile Osmanlı idaresi fiilen sona erdi. Osmanlı döneminde 1866’dan başlamak üzere vilâyete ait on beş defa salnâme yayımlandığı bilinmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
BA, KK, Ruûs, nr. 262, s. 2, 34; nr. 266, s. 211; nr. 523 m., s. 8-10.
Salnâme-i Devlet-i Aliyye (1283), s. 156-157.
Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth (nşr. Mertol Tulum), İstanbul 1977, s. 121-135.
Celâlzâde, Tabakātü’l-memâlik, vr. 283a-284a.
Ayn Ali, Kavânîn-i Âl-i Osmân, s. 16-18, 48.
Cevdet, Tezâkir, III, 3-99.
a.mlf., Ma‘rûzât, s. 61-106.
Hazım Šabanović, Bosanski Pašaluk, Sarajevo 1959.
Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livâsı, s. 10.
a.mlf., “Kanunî Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti, Livaları, Şehir ve Kasabaları”, TTK Belleten, XX/78 (1956), s. 247-285.
Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdarî Taksimatı”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara 1961, s. 201-232.
İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyâlete (1550-1650), İstanbul 1978, s. 47, 125.
Ömer Lûtfi Barkan, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Malî Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İFM, XV/1-4 (1955), s. 251-359.
L. İnciciyan – H. D. Andreasyan, “Osmanlı Rumelisi’nin Tarih ve Coğrafyası”, GDAAD, sy. 4-5 (1976), s. 101-108.
İlhan Şahin, “Timâr Sistemi Hakkında Bir Risâle”, TD, sy. 32 (1979), s. 905-935.
Avdo Sućeska, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bosna”, POF, XXX (1980), s. 431-447.
Branislav Djurdjev, “Bosna”, EI2 (İng.), I, 1263-1269.
Halil İnalcık, “Eyālet”, a.e., II, 721-724.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 296-297 numaralı sayfalarda yer almıştır.