BROCKELMANN, Carl

Hamburg’un kuzeydoğusundaki Rostock şehrinde doğdu. Daha lisede iken dil öğrenme konusundaki olağan üstü kabiliyetiyle dikkati çekti. İbrânî, Ârâmî ve Süryânî dillerini öğrendi. 1886’da Rostock Üniversitesi’ne girdi; şarkiyat tahsilinin yanı sıra Yunanca, Latince, Arapça, Habeşçe, Türkçe, Sanskritçe, Ermenice’yi de öğrendi. Mısır tarihi ve Kuzey ve Güney Afrika dilleriyle de meşgul oldu.

İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’i ile Taberî’nin Aḫbârü’r-rusül ve’l-mülûk’ü arasında bir intihal olup olmadığı konusundaki doktora tezini Theodor Nöldeke’nin yanında tamamladı (1890). Lebîd divanının 1891’deki neşri ve Almanca’ya tercümesi çalışmalarına katıldı. 1893’te Breslau Üniversitesi’nde öğretim üyesi oldu ve bu arada İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ adlı eserinin ilmî neşri çalışmalarına da iştirak etti. Kendisi bu eserin VIII. cildini hazırlayacağı için kitabın el yazmalarını incelemek üzere Londra’ya ve İstanbul’a gitti (1895). İstanbul’da İbn Kuteybe’nin ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı üzerinde de çalıştı. Ancak bu çalışmasını kimse neşretmek istemedi. Bir yayınevi sahibi herkesin ilgi duyacağı bir kitap hazırlaması şartı ile bunu da yayımlayabileceğini söyleyince Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) adını alacak olan eseri hazırlamaya başladı.

1900’den itibaren Berlin, Erlangen ve Breslau üniversitelerinde ders verdi. 1903’te Breslau ve Hamburg kütüphanelerindeki yazma eserlerin kataloglarını yaptı ve aynı yıl içinde Königsberg Üniversitesi’nde ordinaryüs profesör oldu. 1909-1922 yılları arasında Halle Üniversitesi’nde bulundu. 1918’de rektör seçildi. 1923’ten itibaren Breslau’a geçti. Burada da 1932 yılında rektör seçildi. Fakat yahudi asıllı bazı profesörleri himaye ettiği için nasyonal sosyalist basının sert tenkitlerine hedef oldu ve Hitler iktidara gelince istifa ederek 1935 sonbaharında emekliye ayrıldı. 1947-1953 yılları arasında tekrar öğretim hayatına dönen Brockelmann Halle Üniversitesi’nde şeref profesörü olarak ders verdi. 6 Mayıs 1956’da Halle’de öldü. Ölümünden on iki yıl sonra Halle Üniversitesi doğumunun 100. yılı münasebetiyle bir hâtıra kitabı yayımladı (Studia Orientalia in memoriam Caroli Brockelmann [haz. M. Feleischhammer], Halle [Saale] 1968).

Brockelmann kuvvetli bir hâfızaya ve üstün bir dil kabiliyetine sahipti. Yazdığı eserlerle mukayeseli Sâmî diller, Süryânî ve Arap filolojisinde yeni bir çığır açtı. Sonradan meşgul olmaya başladığı Türkoloji sahasında da başarılı oldu.

Eserleri. Kitap, makale, tanıtma, tenkit ve benzeri çalışmalarının sayısı 600’ü bulur. En önemli eserleri şunlardır:

1. Geschichte der arabischen Litteratur (Weimar 1898-1902). Kısaca GAL diye anılan bu iki ciltlik biyografik ve bibliyografik eserde İslâm dünyasında Arapça eser vermiş müellifler, eserleri ve bunlarla ilgili bibliyografya belli bir plan içinde yer alır. Eserin 3 ciltlik zeyli (Supplementband, Leiden 1937-1942) otuz beş yıllık bir çalışmanın ürünüdür. Kitabın aslı ile zeyli birleştirilerek Abdülhalim Neccâr, Yâkub Bekir ve Ramazan Abdüttevvâb tarafından Arapça’ya tercüme edilmeye başlanmış, bu çalışmanın henüz altı cildi yayımlanmıştır (Kahire, ts., Dârü’l-maârif).

2. Geschichte der islamischen Völker und Staaten (München 1939, 1943). İslâm milletlerinin tarihlerine dair olan bu çalışması İngilizce, Fransızca, Arapça, Türkçe, Lehçe gibi birçok dile tercüme edilmiştir. Türkçe tercümesi İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi adıyla Neşet Çağatay tarafından yapılmıştır (Ankara 1954). Bu eserde Brockelmann’ın İslâmiyet ve Türklük’le ilgili bazı konularda gerçeğe uymayan sübjektif tutumu dikkati çeker.

3. Lexicon Syriacum (Leipzig 1895).

4. Syrische Grammatik (Leipzig 1899).

5. Arabische Grammatik (Leipzig 1904; A. Socin ile birlikte).

6. Grundriss der vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen (I-II, Leipzig 1908-1913). Sâmî dillerin mukayeseli gramer esaslarını ele alan orijinal bir eserdir. Ramazan Abdüttevvâb tarafından Fıḳhü’l-luġati’s-Sâmiyye adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir (Riyad 1397/1977).

7. Verzeichnis der arabischen, persischen, türkischen und hebräischen Handschriften der Stadtbibliothek Breslau (Breslau 1903). Breslau şehir kitaplığında bulunan Arapça, Farsça, Türkçe ve İbrânî yazmaların fihristidir.

8. Katalog der orientalischen Handschriften mit Ausschluss der hebräischen der Stadtbibliothek zu Hamburg (Hamburg 1908). Hamburg şehir kitaplığındaki İbrânîce’den başka Doğu dilleri yazmalarının katalogudur. Katalogun birinci kısmında Arapça, Farsça, Türkçe, Malayca, Koptça, Süryânîce ve Habeşçe yazmalar bulunmaktadır.

9. “Maḥmūd al-Kāšgharīs Darstellung des türkischen Verbalbaus”, Kéleti Szemle’de (Budapest 1919, XVIII, 29-49). Bu makalede Kâşgarlı Mahmud’a göre Türk fiil kuruluşu anlatılmaktadır.

10. “Alttürkistanische Volksweisheit”. Eski Türkistan halk hikmetlerine dair olan bu araştırma Ostasiatische Zeitschrift’te (VIII, 4973) yayımlanmıştır (1920).

11. Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd al Kāšġarīs Dīvān lugāt at-Turk. Dîvânü lugāti’t-Türk’ten tesbit ettiği Orta Türkçe söz hazinelerine dairdir (Bibliotheca Orientalis Hungarica, I, Budapest-Leipzig 1928). Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü lugāti’t-Türk adlı eseri 1917’de yayımlanmış, fakat Türk dilinin bu paha biçilmez hazinesi Arapça yazıldığından ancak çok iyi Arapça bilenlerin faydalanabileceği bir kaynak olarak kalmıştı. Brockelmann önce eserin dili ve eserdeki halk edebiyatı, Türk boyları vb. konular üzerinde çalışıp bunları makaleler halinde yayımladı. Daha sonra Dîvân’daki bütün kelimeleri herkesin faydalanacağı bir sözlük şekline getirdi. Son üç eseri bu konudaki çalışmalarının en önemlileridir.

12. Osttürkische Grammatik der islamischen Literatursprachen Mittelasiens (Leiden 1951-1954). Orta Asya edebî dillerine ait bir Doğu Türkçesi grameridir.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Kāsım Sehâb, Ferheng-i Hâverşinâsân, Tahran, ts., s. 73-75.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 424-430.

O. Spies, “Verzeichnis der Schriften von Carl Brockelmann”, Wissenschaftliche Zeitschrift der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, Gesellschafts-Wissenschaftliche Reihe, VII/4, Leipzig 1938.

O. Pritsak, “Carl Brockelmann 1868-1956”, UAJ, sy. 28 (1956), s. 54-56.

K. Czeglédy, “Carl Brockelmann (1868-1956)”, AOH, sy. 7 (1957), s. 105-108.

B. Spuler, “Carl Brockelmann 1868-1956”, Isl., XXXIII (1957), s. 157-160.

J. Fück, “Carl Brockelmann als Orientalist”, Wissenschaftliche Zeitschrift Universität Halle, Gesellschafts-Sprach, sy. 7, Halle 1958, s. 857-875.

a.mlf., “Carl Brockelmann (1868-1956)”, ZDMG, sy. 108 (1958), s. 1-13; aynı makale (trc. M. Ali Haşîşû, Selâhaddin el-Müneccid, el-Müsteşriḳūne’l-Almân içinde), Beyrut 1978, I, 153-162.

M. Mansuroğlu, “Carl Brockelmann (1868-1956)”, TDED, VIII (1958), s. 109-112.

İbrâhim Medkûr, “Carl Brockelmann el-Biblîyûcrâfî”, MMLA, XXIV (1969), s. 12-16.

M. Hamîdullah, “Carl Brockelmann (1868-1956)”, İTED, VIII (1984), s. 243-248.

A. Bedevî, “Carl Brockelmann”, Mevsûʿatü’l-müsteşriḳīn, Beyrut 1984, s. 57-66.

Abdülmennân Ömer, “Brockelmann”, UDMİ, IV/1, s. 273-274.

Rudolph Sellheim, “Brockelmann”, EIr., IV, 456-457.