BULKĪNÎ, Ömer b. Reslân

12 Şâban 724’te (4 Ağustos 1324) Kahire’nin kuzeyinde bulunan Garbiye bölgesindeki Bulkīne’de doğdu. Ailesi aslen Askalânlı olup ikinci dedesi Sâlih b. Ahmed’in Bulkīne’ye yerleşmesi üzerine buraya nisbetle anılmışlardır.

Öğrenimine Bulkīne’de başladı. Yedi yaşında hâfız oldu. Fıkıh, fıkıh usulü, kıraat ve nahiv konularında bazı ana metinleri de ezberledikten sonra on iki yaşında babası ile Kahire’ye gitti (737/1336-37). Ezberlediklerini kendisinden dinleyen Takıyyüddin es-Sübkî, Hatîb el-Kazvînî ve diğer bazı âlimler onu takdir ettiler. Memleketine dönen Bulkīnî ertesi yıl ailesiyle birlikte tekrar Kahire’ye gidip yerleşti. Bir süre Kâmiliye’de medrese nâzırınca sağlanan bir evde oturduktan sonra Sıhrîc (Sarnıç) yakınında daha sonra kendi adıyla anılan evine geçti. Bulkīnî devrin tanınmış âlimlerinden olan Takıyyüddin es-Sübkî, Şemseddin İbn Adlân ve İbnü’l-Kammâh’tan fıkıh, Şemseddin el-İsfahânî’den usul, Ebû Hayyân el-Endelüsî’den Arap dili ve edebiyatı okudu. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ve Zehebî de dahil olmak üzere birçok hadis otoritesinden icâzet aldı. Bahâeddin İbn Akīl’den de çok faydalandı, kızı ile evlendi ve Dımaşk başkadısı iken onun nâibi olarak görev yaptı. Bazı eserlerde İbn Akīl’in kız kardeşiyle evlendiği (İA, II, 835) veya kız kardeşini İbn Akīl ile evlendirdiği (DMİ, IV, 111) kaydediliyorsa da bu ilk kaynaklarda verilen bilgilerle çelişmektedir.

Bulkīnî 740’ta (1340) ve 747 (1347) veya 749’da (1349) iki defa hacca gitti. Mescid-i Aksâ’yı ziyaret etti. 765’te (1364) Bahâeddin es-Sübkî’nin yanında Dârüladl müftülüğüne, 769’da (1368) Tâceddin es-Sübkî’nin yerine Şam kadılığına tayin edildi. Bu görevde üç buçuk ay kadar kaldıktan sonra Mısır’a çağrıldı. İki buçuk ay sonra 1 Safer 770’te (15 Eylül 1368) tekrar Şam’a gittiyse de on gün sonra Kahire’ye döndü. Bir süre müderris olarak görev yaptı ve Bahâeddin es-Sübkî’nin vefatı üzerine 773’te (1372) kazasker (kādılasker) oldu. 779’da (1377) görevini oğlu Bedreddin Muhammed’e bırakarak bundan sonra ders ve fetva vermekle meşgul oldu. Kendisine büyük saygı duyan Sultan Zâhir Berkuk’la birlikte 793’te (1391) Halep’e gitti ve yine onunla geri döndü.

Kahire’de Amr b. Âs Camii’nde otuz yıl kadar ders veren Bulkīnî, ayrıca Tolunoğlu (İbn Tolun) Camii’nde, Berkūkıyye, Hicâziyye ve benzeri medreselerde fıkıh, tefsir, hadis okutmuş, çeşitli mezheplere mensup birçok ilim adamının yetişmesine ya doğrudan veya talebeleri vasıtasıyla katkıda bulunmuştur. Öğrencileri arasında en tanınmışları İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin el-Aynî, Veliyyüddin el-Irâkī, Burhâneddin el-Halebî, Bedreddin ez-Zerkeşî, Kāriülhidâye ve İbnü’l-Cezerî’dir. Oğulları Abdurrahman ve Sâlih de tanınmış âlimlerdendir.

10 Zilkade 805’te (1 Haziran 1403) Kahire’de vefat eden Bulkīnî, evinin yakınında inşa ettirdiği Bulkīnî medresesinde oğlu Bedreddin Muhammed’in yanına defnedildi.

Şâfiî mezhebine mensup bir müctehid olan Bulkīnî, zaman zaman mezhebine ve bu mezhep içinde önemli bir yeri olan Nevevî’ye muhalif fetvalar da vermiştir. Zekât olarak mal yerine para verilebileceği görüşü bunlardan biridir.

Eserleri. 1. et-Tedrîb fi’l-fürûʿ. Şâfiî fıkıh kitabıdır. “Kitâbü’r-Raḍâʿ”a kadar yazdığı bu eseri et-Teʾdîb adıyla özetlemiştir. Eser daha sonra oğlu Alemüddin Sâlih tarafından Tetimmetü’t-Tedrîb adıyla tamamlanmıştır. Celâleddin Muhammed b. Abdurrahman el-Bekrî (ö. 891/1486) ve Cemâleddin Abdullah b. Muhammed eş-Şinşevrî’nin de (ö. 999/1591) eser üzerine şerhleri vardır.

2. Maʿrifetü’l-mülimmât bi-reddi’l-Mühimmât. Şâfiî fıkhına dair er-Ravża adlı esere Abdürrahim b. Hasan el-İsnevî (ö. 772/1370) tarafından yapılan şerhe yazdığı hâşiyedir.

3. Menhecü’l-aṣleyn. Kelâm ve fıkıh usulüne dair olan eserin fıkıh usulü bölümü eksiktir.

4. Meḥâsinü’l-ıṣṭılâḥ fî tażmîni Kitâbi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. İbnü’s-Salâh’ın hadis ilimlerine dair Kitâbü Maʿrifeti envâʿi ʿilmi’l-ḥadîs̱ adlı eserinin muhtasarıdır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan (Fâtih, nr. 667) yazma nüshasının başındaki kitap adı ve sonundaki icâzet müellif hattıdır (bu dört eserin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 114; Suppl., II, 110).

5. Ḳaṭrü’s-seyl fî emri’l-ḫayl. Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî’nin (ö. 705/1306) Fażlü’l-ḫayl adlı eserinin özetidir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 1549, 2138/1; Ayasofya, nr. 4158) yazma nüshaları bulunan esere Bulkīnî daha sonra bazı ilâveler de yapmıştır.

6. el-Feyżü’l-cârî ʿale’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ li’l-Buḫârî. Buhârî’nin eṣ-Ṣaḥîḥ’inin başından “Kitâbü’l-Îmân”a kadar olan yirmi kadar hadisin şerhidir.

7. el-ʿArfü’ş-şezî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Tirmizî’nin es-Sünen’inin eksik kalmış şerhidir.

8. el-Keşşâf ʿale’l-Keşşâf. Zemahşerî’nin tefsirine yazdığı üç ciltlik şerhtir (kaynaklarda adları zikredilen son üç eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, V, 107-109.

İbn Fehd, Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ içinde), Haydarâbâd 1376/1956 ⟶ Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 206-217.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, I, 85-89.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 329.

a.mlf., Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ içinde), s. 369-370.

İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, I/2, s. 673-674.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 382, 397, 550, 559; II, 1048, 1351, 1364, 1479, 1608, 1874, 1880, 1881, 1915.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 51-52.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 506-507.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 792.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 271, 279; II, 156.

Brockelmann, GAL, II, 114; Suppl., I, 611; II, 110.

a.mlf., “Bülḳînî”, İA, II, 835-836.

a.mlf., “el-Bulḳīnī”, DMİ, IV, 111.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 205.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 284.

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıtaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1983, III, 123.

Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, et-Tenbîh ve’l-Îḳāẓ limâ fî ẕüyûli Teẕkireti’l-ḥuffâẓ (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ içinde), s. 94.

H. A. R. Gibb, “al-Bulḳīnī”, EI² (İng.), I, 1308-1309.