Tam adı Bulûġu’l-merâm min edilleti’l-aḥkâm’dır. Eserin telifinde, özellikle ibadet, hukuk ve muamele konularına dair sahih hadislerin toplanması ve kolayca ezberlenebilecek bir mektep kitabı hacminde olması göz önünde bulundurulmuştur. Müellif 828’de (1425) tamamladığı eserini, talebesi Sehâvî’nin söylediğine göre, o sıralarda henüz on üç yaşında olan oğlu Ebü’l-Meâlî Bedreddin Muhammed’in ezberlemesi için kaleme almıştır. Eser tahâret, salât, cenâiz, zekât, sıyâm, hac, büyû‘, nikâh, talâk, ric‘at, hudûd, cihad, et‘ime, eymân ve’n-nüzûr, kazâ, ıtk, câmi‘ gibi ana başlıkları ihtiva etmekte, bu son bölümde edep ve ahlâka dair hadisler bulunmaktadır. Tamamı on yedi kitâb, doksan altı bab olan eserde 1356 hadis vardır. Kitabın çeşitli baskılarında, nâşirlerin bazı rivayet farklarını ayrı bir hadis olarak değerlendirmeleri sebebiyle, bu sayı 1373, 1400, 1477 ve 1596’ya kadar ulaşmaktadır. Hadislerin başında sadece ashaptan olan râviler verilmekte, sonunda da hangi kaynaklarda yer aldığı gösterilmektedir. Bu kısımda “revâhü’s-seb‘a” ifadesiyle hadisi rivayet eden yedi kişiyi (Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Tirmizî ve İbn Mâce) kasteder. “es-Sitte” sözüyle Ahmed b. Hanbel’i bu sayının dışında bırakır. “Revâhü’l-hamse” dediği zaman Buhârî ile Müslim bu yedi kişinin dışında kalır. Bunu bazan “el-erbaa ve Ahmed” şeklinde ifade eder. “el-Erbaa” sözüyle Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce’yi, “es-selâse” ile Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’yi, “müttefekun aleyh” ile de Buhârî ile Müslim’i kasteder. Bunların dışındakileri ise isimleriyle zikreder. Ayrıca her hadisin tenkidini yaparak ne derece güvenilir olduğunu belirtir.
Daha çok derleme mahiyetinde bir el kitabı olan eser Leknev’de (taşbaskı, 1253/1837), Lahor’da (taşbaskı, 1305/1888; özel Hint ta‘liki ile 1312), Mısır’da (1320; 1330/1912; nşr. Abdurrahman Bedrân, 1331/1913; 1352/1933) ve Rıdvan Muhammed Rıdvan tarafından Beyrut’ta (1373) basılmıştır.
Bulûġu’l-merâm’ın belli başlı şerhleri şunlardır: 1. el-Bedrü’t-temâm şerḥu Bulûġi’l-merâm. San‘a kadısı Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Saîd el-Mağribî’ye (ö. 1119/1707) ait olan bu eserin en önemli iki kaynağı İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetḥu’l-bârî adlı Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhiyle Nevevî’nin el-Minhâc adlı Ṣaḥîḥ-i Müslim şerhidir. Eserin birer nüshası Rabat Kütüphanesi (Kettânî, nr. 420) ile Câmiatü’r-Riyâd’da (Ziriklî, II, 256) bulunmaktadır. Ayrıca Teymûriyye Kütüphanesi’nde de eksik bir nüshası vardır (nr. 404). 2. Sübülü’s-selâm fî şerḥi Bulûġi’l-merâm. Emîr es-San‘ânî bu eseri, el-Bedrü’t-temâm’ı ihtisar etmek ve buna bazı ilâveler yapmak suretiyle 1164 (1751) yılında meydana getirmiştir. Bulûġu’l-merâm’da geçen şahısların kısa biyografilerini vermiş, hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamış ve her hadisten elde edilen hükümleri kısaca belirtmiştir. Eser Kahire’de (taşbaskı, 1911), Hindistan’da (1302, 1311) ve Fevvâz Ahmed Zemerlî ile İbrâhim Muhammed el-Cemel tarafından Beyrut’ta (1405/1985) yayımlanmıştır. Ahmet Davudoğlu eseri Bulûğu’l-merâm Tercümesi ve Şerhi: Selâmet Yolları adıyla ve bazı değişikliklerle Türkçe’ye tercüme etmiştir (I-IV, İstanbul 1965-1967). Emîr es-San‘ânî ayrıca Bulûġu’l-merâm’ın muhtevasını “Kitâbü’ṭ-Ṭalâḳ”a kadar 1940 beyit halinde manzum hale getirmiş, vefatı üzerine geri kalan kısmı talebesi Hüseyin b. Abdülkādir es-San‘ânî 630 beyitle tamamlamıştır. 3. Fetḥu’l-ʿallâm li-şerḥi Bulûġi’l-merâm. Sıddîk Hasan Han, oğlu Nûrü’l-Hasan Han adına Sübülü’s-selâm’dan ihtisar ettiği bu eseri 1302 (1884-85) yılında tamamlamış ve kitap aynı yıl Bulak’ta basılmıştır. Sıddîk Hasan Han Bulûġu’l-merâm’ı Miskü’l-ḫitâm adıyla dört cilt halinde Farsça olarak da şerhetmiştir. 4. Ḥâşiyetü’d-Dihlevî ʿalâ Bulûġi’l-merâm. Ahmed Hasan ed-Dihlevî’nin Fetḥu’l-bârî, Neylü’l-evṭâr ve Bulûġu’l-merâm şerhlerinden faydalanarak hadislerdeki bazı kelimeleri açıkladığı bu eseri de yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1394/1974). 5. Fıḳhü’l-İslâm şerḥu Bulûġi’l-merâm. Abdülkādir Şeybe Hamd tarafından kaleme alınmıştır (I-IX, Medine 1403/1983).
Bulûġu’l-merâm üzerinde bunlardan başka, İbn Hacer el-Askalânî’nin torunu Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Şâhîn’in Minḥatü’l-kirâm adlı şerhi ile Yûsuf b. Muhammed el-Battâh’ın İfhâmü’l-efhâm adlı iki ciltlik şerhi, ayrıca Muhyiddin Tâcir el-Lâhûrî ve İnâyet Ali el-Azîmâbâdî’nin Urduca tercümeleri bulunmaktadır. Mûsâ Cârullah Bigi’nin de bir şerhinden söz edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hacer, Bulûġu’l-merâm (Sübülü’s-selâm ile birlikte), Beyrut 1405/1985.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 254.
Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 230-231.
Serkîs, Muʿcem, I, 78-79.
Brockelmann, GAL, II, 82; Suppl., II, 73-74.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 173-174; II, 256; VIII, 235, 253.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 20-21; X, 89, 113; XIII, 304.
Abdülhay el-Hasenî, es̱-S̱eḳāfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind (nşr. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî), Dımaşk 1403/1983, s. 156.
Muhammed Reşad Halîfe, Medresetü’l-ḥadîs̱ fî Mıṣr, Kahire 1403/1983, s. 193-202.
Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ḥacer el-Asḳalânî, Bağdad, ts. (Dârü’r-risâle), I, 430-436.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 412-413 numaralı sayfalarda yer almıştır.