BÛNÎ, Ahmed b. Ali

Cezayir sahilinde Konstantin vilâyetine bağlı Bûne kasabasında doğdu. Mısır’da yaşadığı, Kahire’de vefat ettiği ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildiği dışında hakkında bilgi yoktur. Mesleme b. Ahmed el-Mecrîtî’den (ö. 398/1008) sonra “garîb ilimler” veya “gayb ilimleri” denilen simya, hurûf, tılsım ve sihir konularında en geniş bilgiye sahip olan müelliflerden biri olan Bûnî’nin bu konuda kaleme aldığı eserlerin sayısı kırktan fazladır. Onun eserleri İslâm âleminde sihir, havas ilmi ve muskacılık konusunda en çok başvurulan kaynaklardır. Bu eserlerdeki bilgilerin kaynağı geniş ölçüde Süryânî tesirleriyle ortaya çıkan an‘anevî telakkiler, sözlü rivayetler ve daha önce bu konuya dair yazılan çeşitli eserlerdir.

Bûnî’nin garîb ilimler konusundaki esas anlayışı, sayı ve harfler arasındaki anlamlı ve etkili münasebetlerden (vefklerden), bazı geometrik ve girift şekillerden birtakım ruhanî tesirlerin meydana geldiğine, başta Allah’ın isimleri, besmele, Fâtiha ve Âyetü’l-kürsî olmak üzere bazı, sûre, âyet ve duaların esrarengiz ve mânevî bir tesire sahip olduklarına, buna dayanılarak maddî âlemde tasarrufta bulunmanın mümkün ve gerekli olduğu iddiasına dayanır. İbn Haldûn’un da işaret ettiği gibi Bûnî harf ve sayılardaki esrarlı münasebetlerin ve bunlardan hâsıl olan mânevî tesirin aklın düşünce gücüyle değil sadece keşf ve ilâhî yardımla bilineceğine inanır.

Eserleri. Çeşitli kaynaklarda ona izâfe edilen sihir, tılsım ve havasla ilgili eserlerin hepsinin Bûnî’ye ait olduğunu kabul etmek imkânsızdır. Bu eserlerden bazılarının onun kitaplarından kısaltılarak veya bazı bölümleri iktibas edilerek meydana getirildiği söylenebilir. Bu tür eserlerin birbiriyle ve Bûnî’nin Şemsü’l-maʿârif’i ve diğer eserleriyle olan ilgileri yeni ve geniş çaplı araştırmalara muhtaçtır. Bûnî’nin başlıca eserleri şunlardır:

1. Şemsü’l-maʿârifi’l-kübrâ. Kırk bölümden meydana gelen eserde sayılar, harfler ve âyetlerle Allah’ın isimlerinin (esmâ-i hüsnâ) özellikleri, tılsımın mahiyeti gibi harf ve vefka ait bilgiler verilmektedir. Birçok defa basılan (I-IV, Kahire 1291 [taşbaskı], 1321; Bombay 1287, 1298) ve kısaca Şemsü’l-maʿârif diye tanınan bu eserini Bûnî Teysîrü’l-ʿavârif fî telḫîṣi Şemsi’l-maʿârif (Kahire 1358) adıyla ihtisar etmiştir. Eser Selahattin Alpay tarafından Şemsü’l-maârif (Büyük Bilgiler Güneşi) adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-IV, İstanbul 1979).

2. Leṭâʾifü’l-işârât fî esrâri’l-ḥurûfi’l-ʿulviyyât. İbn Haldûn’un ifadesine göre Bûnî bu eserinde de aynı konuları işlemiştir.

3. el-Lümaʿatü’n-nûrâniyye (Kahire, ts.). İbn Haldûn’un tertibini dikkate alarak el-Enmâṭ (bölümler) adıyla bahsettiği (Muḳaddime, III, 1162) bu eserde esmâ-i hüsnâ ve melekler konusunda İsrâiliyat’a yer verildiği Goldziher ve G. Vajda gibi Batılı araştırıcıların bile dikkatini çekmiştir.

Bûnî’nin bunların dışında yayımlanmış diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu İsmillâhi’l-aʿẓam (önceki eserle birlikte basılmıştır, bk. Serkîs, I, 608); Risâletü’s-sırri’l-kerîm fî fażli bismillâhi’r-raḥmani’r-raḥîm (Kahire, ts.); Fetḥu’l-kerîmi’l-vehhâb fî feżâʾili’l-besmele (Kahire, ts.); Ḳabsü’l-iḳtidâ ilâ ufḳi’s-saʿâde (Fas 1317); ed-Dürrü’l-manẓûm fî ʿilmi’l-efvâḳ ve’n-nücûm (Kahire, ts.; Bûnî’nin diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 655-656; Suppl., I, 910-911).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’z-Zeyyât, el-Kevâkibü’s-seyyâre, Bağdad, ts., s. 268.

İbn Haldûn, Muḳaddime, III, 1159-1165.

a.mlf., Şifâʾü’s-sâʾil, s. 59, 67.

Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, II, 244.

Münâvî, el-Kevâkib, S. Uludağ özel nüshası, vr. 48^b-49^b.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 413, 650.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 375, 430; II, 689.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 90.

Serkîs, Muʿcem, I, 607-608.

Brockelmann, GAL, I, 655-656; Suppl., I, 910-911.

Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâʾ, I, 306-307.

Suter, Die Mathematiker, s. 136.

Sarton, Introduction, II/2, s. 595-596.

W. Ahrens, “Die magischen Quadrate al-Būnī’s”, Isl., XII (1922), s. 157-177.

B. Carra de Vaux, “Bûnî”, İA, II, 804.

a.mlf., “el-Bûnî, UDMİ, V, 68.

A. Dietrich, “al-Būnī”, EI² Suppl. (İng.), s. 156.