BÜNYADOV, Ziya (1923-1997) Azerbaycanlı tarihçi.
Müellif: Qiyas Şükürov
21 Aralık 1923’te Âstârâ şehrinde doğdu. Babasının adı Mûsâ, dedesininki Mâsûm’dur. Ailesi soy adını isim zincirinin on üçüncü sırasında yer alan Bünyâd adlı dedelerinden almıştır. Orta öğrenimini 1939’da Gökçay şehrinde tamamladı. 1939-1942 yılları arasında Bakü Harp Okulu’nda okudu. II. Dünya Savaşı yıllarında Sovyet ordusu saflarında piyade bölüğü ve tabur kumandanı olarak batı cephesinde Almanlar’a karşı savaştı (1942-1945). Cephede gösterdiği başarılar sebebiyle 27 Şubat 1945’te “Sovyet ittifakı kahramanı” fahrî unvanı ve yirmi civarında madalya ile taltif edildi. Savaştan sonra Moskova Şarkiyat Enstitüsü’nde lisans öğrenimi gördü (1946-1950). Ardından dört yıl boyunca enstitünün araştırma görevlisi kadrosunda çalıştı, ünlü Rus şarkiyatçısı E. A. Belyaev’in danışmanlığında İtalyanskiy İmperializm v Afrike (Afrika’da İtalyan emperyalizmi) adlı doktora tezini hazırladı (1954). 1954-1964 yıllarında Azerbaycan İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü’nde uzman tarihçi olarak çalıştı. Bunun yanında Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi’nde öğretim üyeliği yaptı (1958-1959). 1964’te Azerbaycan VII-IX Esirlerde isimli çalışmasıyla doçent ve 1965’te profesör oldu. 1964-1981 ve 1986-1988 yıllarında Azerbaycan İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’ne bağlı Orta Asırlar Tarihi Şubesi başkanlığını yürüttü. 1967’de İlimler Akademisi’nin muhabir üyeliğine, 1973’te aslî üyeliğine seçildi. 1981-1986, 1988-1997 arasında Şarkiyat Enstitüsü’nde direktörlük yaptı. 1990’da İlimler Akademisi başkan yardımcılığı görevini üstlendi. Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşmasından sonra faal siyasî hayata katıldı ve milletvekili seçildi (1995). Bünyadov, 21 Şubat 1997’de Bakü’de uğradığı bir terör saldırısı neticesinde hayatını kaybetti. Ölümünden sonra ülkenin en büyük ödülü olan “İstiklâl madalyası” ile ödüllendirildi (1998). Ziya Bünyadov, Azerbaycan’ın son yüzyılda yetiştirdiği önde gelen ilim adamları arasında yer alır.
Eserleri. Üretken bir araştırmacı olan Bünyadov birçok kitap ve makale yazmıştır. Akademik çalışmaları daha çok Kafkasya araştırmaları, Azerbaycan tarihi ve medeniyeti tetkikleri, Yakındoğu ve Ortadoğu ülkeleri dilleri, tarih, coğrafya ve kültürü alanında yoğunlaşmıştır. Bünyadov’un başlıca eserleri şunlardır: 1. Obzor İstoçnikov po İstorii Azerbaydjana: İstoçniki Arabskie (Bakü 1964, 1999). İslâm tarihi kaynaklarında Azerbaycan’la ilgili olarak yer alan bilgilerin özetinden ibarettir. 2. Azerbaydjan v VII-IX vv. Bünyadov’un doçentlik tezinin kitap haline getirilmiş şekli olup Arapça, Farsça, Gürcüce ve Ermenice kaynaklar üzerinde titiz araştırmalar sonunda kaleme alınmıştır. Eserde İslâm hâkimiyetinin Azerbaycan’a yerleşmesi, bölgede geniş çaplı İslâmlaşma faaliyetleri, Emevî ve Abbâsîler döneminde genel siyasî durum, yerli ahalinin dışarıdan gelenlerle münasebetleri, Hürremîler hareketi ve Bâbek el-Hürremî ayaklanması gibi konular ele alınmış, bunun yanında toprak mülkiyeti, vergi sistemi, şehir hayatı, ticarî ilişkiler gibi meselelere temas edilmiştir. Eser 1965, 1989, 1999 ve 2007 yıllarında Rusça ve Azerbaycan Türkçesi’yle (Azerbaycan VII-IX Esirlerde, Bakü 2007) neşredilmiştir. 3. Gosudarstvo Atabekov Azerbaydjana 1136-1225 gg. Selçuklu Devleti’nin çöküş devri ve ortaya çıkan atabegliklerden Azerbaycan ve Arrân Atabegliği’nin kuruluş, gelişim ve çöküş dönemleriyle ilgilidir. Atabegler devrinde Azerbaycan’da mülkî idare sistemi, toprak mülkiyeti şekilleri, vergi sistemi, sanat ve zanaat erbabının durumu, şehir hayatı ve sosyokültürel yaşam gibi konular araştırmanın derinliğini göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Bu monografi eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ilim mahfillerinde ilgiyle karşılanmış, ülke düzeyinde bilim ve sanat eserlerine verilen en büyük ödüle (devlet ödülü) lâyık görülmüştür (1980). Eser 1978, 1985, 1999 ve 2007’de Rusça ve Azerbaycan Türkçesi’nde yayımlanmıştır. 4. Gosudarstvo Horezmşahov-Anuşteginidov: 1097-1231. Hârizmşahlar Devleti’nin siyasal ve sosyokültürel tarihiyle ilgili bir incelemedir. Eser Rusça olarak Moskova (1986) ve Bakü’de (1999), Özbekçe olarak Taşkent’te (1998), Türkçe olarak İstanbul’da (2003) basılmıştır. 5. Yaxın ve Orta Şerqde VII-XVII Esrlerde Qarşısıalınmaz Felaketler ve Ekstremal Hadiseler (Bakü 1990). Genel İslâm tarihi kaynaklarının taranmasıyla yazılan bu eserde Ortaçağ’larda Yakındoğu ve Ortadoğu’da meydana gelen olağan üstü olaylar, sel, yangın, deprem gibi hadiseler ele alınmıştır. 6. Azerbaydjan v Epohu Nizami (Bakü 1991). Eserde Azerbaycan’ın ünlü şairi Nizâmî-i Gencevî ve dönemi tetkik edilmiştir. 7. Qırmızı Terror (Bakü 1993). Bünyadov’un 1930’lu yıllarda Azerbaycan aydınlarına ve siyasîlerine uygulanan politik baskı, yıpratma, yıldırma, sürgün ve öldürme vak‘alarına dair meşhur çalışmasıdır. Sovyet arşivlerinde mevcut mahkeme tutanakları ve saklı belgelere dayanılarak telif edilen eser Türkiye Türkçesi’ne aktarılıp Stalin Döneminde KGB Arşivlerinde Kırmızı Terör ismiyle neşredilmiştir (İstanbul 2004). 8. Dinler, Teriqetler ve Mezhepler (Bakü 1997). Dinler tarihi ve mezhepler hakkında kaynak niteliğinde olan eser dünyada mevcut dinler, tarikatlar ve mezheplerin kısa bir anlatımıdır.
Ziya Bünyadov bunların dışında Arapça, Rusça, İngilizce ve Osmanlı Türkçesi’nden Azerbaycan Türkçesi’ne çok sayıda eser tercüme etmiştir. Tercüme usulü, metinlerin tam aktarımından ziyade anlaşılması güç veya açıklanması gereken kısımların dipnotlarda şerhlerini içeren tahkik ve tetkikten ibarettir. Vasim Memmedeliyev ile birlikte hazırladığı Kur’ân-ı Kerîm’in Azerbaycan Türkçesi’ne çevirisi bu anlamda zikredilebilir. Bu çalışma bağımsızlıktan sonra Azerbaycan’da yayımlanmış ilk Kur’an tercümesidir (1991) ve 1993’te “Hacı Zeynelâbidin Tagiyev” ödülünü almıştır. Arapça’dan diğer çeviri çalışmalarının önemli bir kısmı derleme niteliğinde olup Azerbaycan tarihi açısından önem arzeden bölümler içerir (bu tür çalışmalara örnek olarak İbn A‘sem el-Kûfî’nin Kitâbü’l-Fütûḥ [Bakü 1981], Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân [Bakü 1983] ve İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ adlı eserleri gösterilebilir). Bünyadov, Abdürreşîd el-Baküvî’nin Kitâbü Telḫîṣi’l-âs̱âr ve ʿacâʾibi’l-meliki’l-ḳahhâr (Bakü 1992), Zehrâvî’nin Kitâbü’t-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf (Moskva 1983), Süyûtî’nin Keşfü’ṣ-ṣalṣale ʿan vaṣfi’z-zelzele (Bakü 1983), Muhammed b. Mahmûd b. Halîl el-Halebî’nin Târîḫu’l-Emîr Yaşbek eẓ-Ẓâhirî (Bakü 1985), Fuzûlî’nin Maṭlaʿu’l-iʿtiḳād (Bakü 1987), Hamdullah el-Müstevfî’nin oğlu Zeynüddin’e ait Ẕeyl-i Târîḫ-i Güzîde (Bakü 1990, M. D. Kâzımof ile birlikte), Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-etrâk (Bakü 1992), Sadreddin Ali b. Nâsır el-Hüseynî’nin Aḫbârü’d-devleti’s-Selcûḳıyye (Rusça’ya, Soobşeniya o Seldjukskom gosidarstve adıyla, Moskova 1980) adlı eserlerin ise tam metin çevirilerini yapmış, bu eserlerin bir kısmını Azerbaycan Türkçesi’ne, bir kısmını Rusça’ya tercüme etmiştir.
Bünyadov’un İngilizce ve Rusça’dan tercüme ettiği çalışmaları da vardır. Bunların içinde Kafkas Albanları tarihinin ana kaynaklarından Movses Kaghankatvatsi’nin Albanya Tarihi ve Mkhitar Gosh’un Alban Salnamesi önemlidir. Her iki eserin tercümesi tek kitap halinde 1993 ve 2006’da Bakü’de neşredilmiş, son baskı ayrıca Türkiye Türkçesi’ne çevrilmiştir (trc. Yusuf Gedikli, Alban Tarihi ve Alban Salnamesi, İstanbul 2006). Müellif Osmanlı tarihçileriyle (Peçuylu İbrâhim, Selânikî Mustafa Efendi, Solakzâde Mehmed gibi) çağdaş Türk araştırmacıların eserlerini de Azerbaycan Türkçesi’ne kazandırmıştır. Revan eyaletinin 1728 tarihli icmal defteriyle (Bakü 1996) Nahcıvan sancağının 1728 tarihli mufassal defteri (Bakü 1997) Ziya Bünyadov ile Hüsameddin Memmedov’un ortak transkripsiyon ve tercümesiyle yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
O. A. Dolgov – A. V. Dorofeev, “Geroy Sovetskogo Soyuza Ziya Musa oglı Buniyatov”, İstoriya Bakinskogo Vısşego Obşevoyskovogo Komandnogo Uçilişa, Bakü 1969, s. 78-80; Z. M. Buniyatov: Bibliyografiya (haz. H. A. Zulalova), Baku 1988; Azerbaycanın Elm ve Medeniyyet Xadimleri: Ziya Bünyadov-Biblioqrafiya (haz. Ç. N. Ehmedova), Bakı 1994; C. D. Miliband, “Buniyatov Ziya Musayeviç”, Biobibliografiçeskiy Slovar Otoçestvennıh Vostokoveov (haz. Cengiz Buyar), Moskva 1995, I, 203-204; Naile Velixanlı, “Akademik Ziya Bünyadovun Yaradıcılığına Dair”, Orta Esrler Şerqi: Z. M. Bünyadovun Xatiresine Hesr Olunmuş Meqaleler Toplusu, Bakü 2000, s. 7-17; Müşfik Askerov, Z. M. Bünyadov’un Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği (yüksek lisans tezi, 2001), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ziya Musa Oğlu Bünyadov: Biblioqrafiya (haz. Z. T. Qurbanova), Bakı 2004; L. Lebedina, “Ziya Bünyadov: O Günleri Unutmaq Olmaz”, Qobustan, sy. 2 (1985), s. 4-6; A. Abdulla, “Akademik Ziya Bünyadovla Sorğu”, a.e., sy. 2 (1990), s. 55-61; Okan Yeşilot, “Azerbaycanlı Bir Ortaçağ Tarihçisi: Ziya Bünyadov”, MÜTAD, sy. 12 (2002), s. 349-355; Hüsameddin Memmedov, “Tarihimize Yol Gösteren Adam: Ziya Bünyadov”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VI/11, Bişkek 2004, s. 47-54; Fethi Ahmet Polat, “Azerbaycan’da Yapılan Bir Kur’an Tercümesi”, Marife, V/1, Konya 2005, s. 233-238.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2016 yılında İstanbul’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 224-225 numaralı sayfalarda yer almıştır.