BURHAN

Arapça’da “berraklaştırmak, açıklığa kavuşturmak; delil getirmek” anlamındaki “b-r-h” (بره) kökünden türediği kabul edilir. Kur’ân-ı Kerîm’de “hak ile bâtılı birbirinden ayıran kesin delil” karşılığında kullanılır (bk. el-Bakara 2/111; el-Enbiyâ 21/24; el-Mü’minûn 23/117). Kur’an’da, Allah’ın apaçık delilleri olmaları itibariyle Hz. Muhammed’e (en-Nisâ 4/174), Hz. Mûsâ’nın asâsı ve yine onun elinin bir meşale gibi parlaması (yed-i beyzâ) mûcizelerine (el-Kasas 28/32) burhan adı verilir. Bunların dışında bazı müfessirler Kur’an’ın bir adının da “Burhan” olduğunu kabul ederler (İbnü’l-Cevzî, II, 264). Kur’ân-ı Kerîm’de, Hz. Peygamber ile tartışan yahudilerden ve Allah’la birlikte başka ilâhlara da tapan müşrik ve putperestlerden bu konudaki iddialarını ispatlayacak burhanlar istendiği bildirilmektedir. Bu açıklamalarla burhanın, bütün şüpheleri ortadan kaldıracak açıklıkta ve itirazlara yer bırakmayacak kesinlikte bir delil olduğuna işaret edilmiş, dolayısıyla bir iddianın kabul veya reddedilmesi bu şekilde bir ispata bağlanmıştır. Buna göre burhanda esas olan, ihtiva ettiği bilginin doğru olmasıdır. Belli mantık kalıpları uygulanarak doğruluğu ispatlanamayan bilgi burhan haline gelmez. Bazı hadislerde de burhan aynı mânada kullanılmış, ayrıca sadakaya, verenin imanına delil olması itibariyle burhan adı verilmiştir (İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “burhân” md.). İslâm’ın ilk devirlerinde fakihler burhanı “fıkhî kıyas ve kesin delil” anlamında kullanmışlardır. Onlara göre burhan hak ile bâtılı, doğru ile yanlışı ayırt eden delildir.

İslâm dünyasında burhanın bir kıyas türü ve ispat metodu olarak mantık, felsefe, kelâm ve usûl-i fıkıhta kullanılması, Aristo’nun Organon adlı sekiz kitaptan oluşan mantık külliyatının Analytica Posteriora (İkinci Analitikler) başlıklı dördüncü kitabının X. yüzyılda Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus tarafından Arapça’ya çevrilmesiyle yaygınlaşmıştır. İslâm düşünürlerinin Anâlûtûkâ es̱-s̱âniye, et-Taḥlîlü’s̱-s̱ânî, el-Burhân gibi adlarla tanıttıkları bu eseri Kindî ve Fârâbî özet (ihtisar) haline getirmişlerdir. Fârâbî Organon’un bu kısmını mantığın en önemli bölümü sayar. Ona göre el-Burhân’dan önceki üç kitap (Kategoriler, Önermeler ve Birinci Analitikler) bunun girişi mahiyetindedir. Kesin bilgi vermesi dolayısıyla burhan ilimlerin ilmi, hikmetlerin hikmetidir.

Organon’un son beş kitabının ana konuları olan burhan, cedel, safsata, hitabet ve şiiri “beş sanat” diye adlandıran (bk. Fârâbî, s. 28) İslâm mantıkçıları bütün kıyas türlerinin bu beş alanda uygulandığını ve bunlar içinde tartışmasız kesin bilgi veren tek kıyas türünün burhan olduğunu belirtmişlerdir. Buna göre burhan, öncülleri yakīniyyâttan (kesin bilgiler) oluşan kıyastır. İbn Sînâ yakīniyyâtı evveliyyât (aksiyomlar), tecribiyyât (deney verileri) ve mahsûsât (duyu verileri) şeklinde göstermiştir (bk. ZARÛRİYYÂT). Burhan kesin öncüllerden oluştuğu ve bütün bilgiler için en güvenilir delil sayıldığı için mu‘temed diye de adlandırılmıştır. Burhanın öncülleri zarurî ve bedihî (aksiom, apaçık bilgi) önermeler olabileceği gibi bu önermelerden düşünüp taşınarak çıkarılmış bilgiler de olabilir. Sonraki mantıkçılar bunların ilkine burhân-ı vicdânî (burhân-ı kablî, apriorik delil), ikincisine de burhân-ı nazarî demişlerdir. Tecrübî verilere dayananlara burhân-ı tecrübî, hem aklî hem tecrübî sonuçlardan teşekkül edenlere burhân-ı mahlût adı verilir. Fârâbî, ister bir düşüncenin doğruluğunu ispat etmek için, ister yanlışlığını göstermek için olsun burhanın mutlaka kesin bilgi verdiğini, zıddının doğru olmayacağını ve bu bilgilerden asla şüphe edilemeyeceğini belirtir (İḥṣâʾü’l-ʿulûm, s. 21). İbn Sînâ onun bu görüşünü teyit ederek burhanı “kesin bilgi elde etmek için doğruluğu kesin önermelerden yapılan kıyas” diye tarif eder (en-Necât, s. 126). Gazzâlî’nin tarifi ise şöyledir: “Hakîkî burhan doğruluğu devamlı olan, değişikliğe uğraması imkânsız bulunan ve kesin bilgi meydana getiren delildir” (Miʿyâru’l-ʿilm, s. 187). Mantıkta burhanın esasını, bir kıyasta neticenin ispat edilmesini sağlayan orta terim teşkil eder. Bir düşüncenin doğruluğunu ispat etmek için yapılan kıyasta öncül ile sonucu birbirine bağlayan orta terim olduğu için bu terim bizzat delilin kendisi kabul edilmiştir.

İslâm mantıkçıları burhanı delilden ayırarak onu delilden daha özel bir mânada kullanmışlardır. Buna göre mutlak burhanda orta terimin, büyük öncül ile küçük öncül arasındaki münasebetin yani sonuçtaki hükmün “illet”i olması gerekir. Bununla birlikte orta terim bu münasebetin hem zihindeki hem de realitedeki illeti olursa buna burhân-ı limmî, sadece zihindeki illeti olursa buna da burhân-ı innî denir. Meselâ, “Bu adam öksürüyor-Her öksüren hastadır-Şu halde bu adam da hastadır” şeklindeki bir kıyas formunda “öksürme” (orta terim), sonuçtaki hükmün hem zihnî hem de hâricî illetidir; yani öksürme hem zihnen adamın hasta olduğuna hükmedilmesini sağlamakta, hükmün illeti olmakta, hem de hastalığın haricen de vuku bulduğunu göstermektedir.

Eğer bir kıyas formunda orta terim sonucun realitede varlığının illeti olmayıp sadece zihnen bir hüküm verilmesine sebep teşkil ediyorsa buna burhân-ı innî denir. Meselâ, “Her veremli olan öksürür – Bu adam veremlidir – Şu halde bu adam da öksürür” şeklindeki bir kıyasta adamın öksürüp öksürmediği görünür bir olay olarak bilinmiyor, yani orta terim (veremli olma) sonucu gerçek bir olay olarak doğurmuyor; sadece zihnen sonuca delâlet ediyor. Bu sebeple fıkıh usulünde burhân-ı limmîye kıyâs-ı illet, burhân-ı innîye kıyâs-ı delâlet de denilmiştir. Ayrıca bazı mantıkçılar illetten ma‘lûle yani sebepten sonuca götüren kıyasa burhân-ı limmî, sonuçtan sebebe götüren kıyasa da burhân-ı innî adını vermişlerdir.

Burhân-ı limmî ve burhân-ı innî Avrupa skolastik felsefesinde argument apriori ve argument aposteriori adlarıyla bilinir. Mantık ve felsefedeki bu tasnifi esas alan bazı kelâmcı ve filozoflar Kur’an delillerinin burhanî olmadığını, aksine geniş halk kitlelerine hitap eden zannî ve hatâbî (iknâî) karakter taşıdığını ileri sürmüşlerse de bu konuda dayandıkları kesin deliller yoktur; sadece felsefî kültürün tesiriyle bu kanaate varmışlardır.

İlk ve Ortaçağ felsefesinde sadece aklın verilerine dayanan delillere burhan adı verilirken modern felsefede hem aklî hem tecrübî delillere burhan denilmektedir. Çağdaş felsefe burhanın en mükemmel şekli olarak burhân-ı riyâzîyi kabul etmektedir. Bu da iki türlüdür: Sonuçlardan hareketle ispat edilmesi istenen hükümlere varılarak elde edilen delile burhân-ı tahlîlî, hükümlerden sonuçlara giderek yapılan delile de burhân-ı terkîbî denilir. Burhân-ı riyâzî, burhân-ı limmî ve innîye benzemekle birlikte tecrübî karakteri bulunan bir delildir. Tecrübî ilimlerde tahlil bir varlığı unsurlarına ve vasıflarına ayırmak, terkip de bir varlığın unsurlarını ve vasıflarını bir araya getirmektir (İzmirli, s. 13-14).

Burhanın bir başka çeşidi de bir fikrin doğruluğunu, zıddının yanlışlığını ispatlamak suretiyle ortaya koyma yöntemidir ki buna burhân-ı hulfî (burhân-ı nakz) adı verilir. Doğrudan doğruya öncüllerden hareket edilerek ispatlanmadığı için buna “vasıtalı burhan” da denilir (bunların dışında kelâm ilminin değişik konularını ispat etmekte kullanılan burhân-ı temânu‘, burhân-ı tevârüd için bk. VAHDÂNİYYET; burhân-ı tatbîk, burhân-ı tezâyüf, burhân-ı arşî için bk. TESELSÜL; burhân-ı muvâzât, burhân-ı selbî, burhân-ı infisâl, burhân-ı süllemî, burhân-ı türsî, burhân-ı müsâmete için bk. HUDÛS).

BİBLİYOGRAFYA

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “burhân” md.

İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “burhân” md.

Lisânü’l-ʿArab, “burhân” md.

et-Taʿrîfât, “burhân” md.

Tehânevî, Keşşâf, “burhân” md.

Rıza Tevfik, Kāmûs-ı Felsefe, “Argument” md.

İsmail Fenni [Ertuğrul], Lugatçe-i Felsefe, İstanbul 1341, s. 173-174.

Cemîl Salîbâ, el-Muʿcemü’l-felsefî, Beyrut 1982, I, 206-208.

Fârâbî, İḥṣâʾü’l-ʿulûm, s. 21, 28.

İhvân-ı Safâ, Resâʾil, Beyrut 1376/1957, I, 432, 440.

İbn Sînâ, en-Necât, Tahran 1364 hş., s. 126-128.

Gazzâlî, Miʿyârü’l-ʿilm, s. 178-191.

İbn Rüşd, Felsefetü İbn Rüşd (nşr. Mustafa Abdülcevâd İmrân), Kahire 1388/1968, s. 23-24.

İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, I, 133; II, 264; IV, 496; VI, 222.

Seyfeddin el-Âmidî, el-Mübîn (nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatîf), Kahire 1403/1983, s. 90.

Ebü’l-Bekā, el-Külliyyât, Bulak 1281, s. 101.

İzmirli İsmail Hakkı, Fenn-i Menâhic, İstanbul 1329, s. 13-14, 17-19.

Yusuf Şevki Yavuz, Kur’an-ı Kerim’de Tefekkür ve Tartışma Metodu, İstanbul 1983, s. 184-193.

L. Gardet, “al-Burhān”, EI² (Fr.), I, 1367-1368.

Fazıl Ahmed Zuhûr, “Burhân”, UDMİ, IV, 459-462.

Murâd Vehbe, “Burhân”, el-Mevsûʿatü’l-felsefiyyetü’l-İslâmiyye, [baskı yeri yok] 1986, I, 194.