İstanbul’un kuzeyindeki Belgrad ormanında Mimar Sinan’ın yaptığı Kırkçeşme isalesinin doğu kolu üzerinde bulunmaktadır. Büyük Bent, Belgrad Bendi veya Büyük Belgrad Bendi diye de anılır. Bu bent Belgrad deresi de denilen Topuz deresi üzerindeki Topuz Bendi’nin mansabında ve harap Belgrad köyünün hemen güneyindedir.
Büyük Bent’i ilk defa kimin yaptırdığı kesin olarak bilinmemektedir. Geç Roma devrinde bu bölgede yapılan isale hattı ile beraber inşa edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Mimar Sinan, Kırkçeşme isalesini inşa ederken çok eski zamanlardan kalan su tesislerini gördüğünü ve bunların bir bölümünü kullandığını Tezkiretü’l-bünyân’da anlatmaktadır. Bendin üzerinde bugün mevcut olan III. Ahmed’in koydurduğu kitâbedeki, “Yapıp mecrâsın İstanbul’a âbı getirmişti / Cenâb-ı Hazret-i Fâtih Mehemmed Han Cem-pâye” beytine dayanarak bu bendin Fâtih tarafından yaptırıldığı ileri sürülmektedir. Ancak 1542-1550 yılları arasında bu bölgeyi gezen Gyllius, Roma devrinde yapılan isalenin bütün kemerlerinin tamamen harap durumda olduğunu yazdığına göre, Fâtih bu bendi yaptırmış olsa bile kemerler bulunduğu için suyun İstanbul’a akıtılması mümkün değildir. Yeni araştırmalar, Roma devrinde yapılan Belgrad ormanından su getirme tesisinin, Cebeciköy’den başlayarak Bozdoğan Kemeri’nin altındaki Fâtih’in yaptırdığı ve sonra Kırkçeşme diye adlandırılan çeşmelere kadarki isale hattının Fâtih tarafından yeniden inşa ettirildiğini ortaya çıkarmıştır. Şemseddin Sâmi Kāmûsü’l-a‘lâm’da, bu bendin 364’ten 368’e kadar (378 olacak) hüküm süren Valens zamanında yapıldığını, daha sonra Sultan Süleyman Han tarafından tamir ve tâdil edilerek günümüzde Belgrad Büyük Bendi olarak anıldığını söyler. Dalman, Geç Roma devrinde Belgrad ormanındaki isale hattının ve kemerlerinin Theodosios (379-399) zamanında yapıldığı kanaatindedir.
Mimar Sinan Tezkiretü’l-bünyân’da kendi yaptığı bütün kemerleri adlarıyla verirken yalnız Kovukkemer’den “evvel bent kemeridir” diye bahseder. Bu ifadeden Kırkçeşme isalesinde bir bendin mevcut olduğu açıkça anlaşılır. Ayrıca Mimar Sinan tarafından yapıldığı sanılan Kırkçeşme isale hattı krokisinde (TSMK, III. Ahmed, nr. H 1815) Büyük Bent’in yerinde havuza benzer bir şekil çizilmiştir. Bütün bunlar o devirde Büyük Bent’in mevcut olduğunu ispat eder. Bugünkü bent 1563’te Kanûnî Sultan Süleyman tarafından yeniden inşa veya tamir ettirilmiş, 1723-1724 yıllarında III. Ahmed ve 1748’de I. Mahmud tarafından tekrar yaptırılmış, 1900’de ise II. Abdülhamid tarafından yükseltilmiştir.
Kâgir ağırlık bendi olan Büyük Bent doğru eksenlidir. Drenaj alanı 6,930 km2, göl uzunluğu 1440 m., göl alanı (dolu savak üstüne kadar 11,80 m. yüksekliğinde su ile dolduğu zaman) 0,264 km2, göl hacmi (aynı durumda) 1.218.162 m3’tür. Mansap tarafından menba korkuluk duvarı üstüne kadar yüksekliği 12,15 m., su tarafından 11,80 m., iki sahil arasındaki tepe uzunluğu 84,50 m., iki dolu savak arası ise 74,15 metredir. Tepe (kret) genişliği (menba korkuluk duvarı dahil) 2,30 m., dere taban seviyesinde taban genişliği 9,70 m., menba tarafında korkuluk duvarının yüksekliği 0,85 m., kalınlığı 0,70 m. olup mansap yüzü şevleri üst kademede 5,9/1, alt kademede 2,1/1’dir. Sağ ve sol sahillerde birer dolu savak kanalı vardır. Dolu savak eşiği menba korkuluk duvarından 0,22 m. aşağıdadır. Dip tahliyesi φ 400 milimetrelik font boru üzerinde φ 400 milimetrelik vana yardımı ile yapılmakta, φ 250 milimetrelik boru üzerinde φ 250 milimetrelik vana ile de dipten su alınmaktadır.
Bentten alınan suyun debisinin ölçülmesi dört adet 5’lik, dört adet 10’luk, dört adet 15’lik, dört adet 20’lik ve iki adet 25’lik lülelerle yapılır. Toplam on sekiz orifisten 250 lülelik su (13.000 m3/gün) alınabilir (1 lüle = 52 m3/gün).
BİBLİYOGRAFYA
K. O. Dalman, Der Valens-Aquädukt in Konstantinopel, Bamberg 1933, s. 7.
Saadi Nazım Nirven, İstanbul Suları, İstanbul 1946, s. 43.
a.mlf., İstanbul’da II. Sultan Mehmed Devri Türk Su Medeniyeti, İstanbul 1953, s. 90, 94.
a.mlf., “Bendi Kebir, Büyük Bend, Üçüncü Sultan Ahmed Bendi”, İst.A, V, 2494-2497.
Kâzım Çeçen, Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri, İstanbul 1988, s. 134-137.
a.mlf., İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984, s. 84-91.
Kāmûsü’l-a‘lâm, II, 879.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 506-507 numaralı sayfalarda yer almıştır.